درس يازدهم: جايگاه يادگيري مهارتهاي ترتيل ‌خواني
آيا لازم است علاقمندان به حفظ و حافظان قرآن نسبت به فراگيري مهارت‌هاي ترتيل‌ خواني (تجويد، صوت و لحن و وقف و ابتدا) اهتمام داشته باشند و از همان ابتداي حفظ قرآن و حتي پيش از آن، نسبت به يادگيري اين فنون اقدام نمايند؟ پاسخ اين سؤال مثبت است و شرط كمال حفظ و موفقيت هرچه بيشتر در اين امر مقدس، تسلط بر مهارت‌هاي فوق است. دليل اين سخن نيز روشن است و به اين نكته باز مي ‌گردد كه اكثر قريب به اتفاق حافظان، قرآن را نه تنها براي بركات فردي، بلكه براي ارائه عمومي (از طريق شركت در مسابقات و محافل قرآني) حفظ مي ‌كنند. البته بديهي است كه نيّت عموم افراد هنگام آغاز حفظ همان نيل به رضاي الهي و انس هرچه بيشتر با قرآن است، اما بركات عمومي حفظ قرآن هم از جمله مسائلي است كه در ادامه فعاليت‌هاي حافظ نمود مي ‌يابد. خلاصه آنكه حافظ قرآن به منظور ارائه هرچه بهتر و مطلوبتر محفوظات خود در محافل عمومي (اعم از مسابقات، محافل و ...) بهتر است نسبت به فراگيري مهارت‌هاي ترتيل ‌خواني نيز اهتمام داشته باشد. اما در اينباره توجه به دو نكته لازم است:
نخست اينكه به ‌رغم توصيه فوق (مبني بر لزوم اهتمام حافظ به فراگيري مهارتهاي ترتيل ‌خواني) نبايد اين اهتمام به اصل كار حفظ ـ كه عبارت است از -برخورداري از حسن حفظ مطلوب و قابل قبول- ـ خدشه وارد كند. به عبارت ديگر توجه حافظ در درجه اول و بيش از هر چيز، بايد به استحكام محفوظات و كمال حسن حفظ معطوف گردد و پس از آن نسبت به تقويت تجويد و وقف و ابتدا و فراگيري صوت و لحن توجه نمايد. بنابراين در صورتي که برنامه‌هاي حافظ براي يادگيري مهارتهاي فوق، اصل کار حفظ را با وقفه يا کندي مواجه مي ‌کند بايد موقّتاً از يادگيري آنها منصرف شود و پس از حفظ کامل و متقن کل قرآن يا بخش قابل توجهي از آن، به يادگيري اين مهارتها بپردازد.
نكته دوم را در قالب اين سؤال مطرح مي ‌كنيم كه -آيا فراگيري مهارت‌هاي مورد بحث بايد پيش از آغاز حفظ باشد، يا همزمان با كار حفظ يا پس از آن؟- هر سه وضعيت مورد اشاره در سؤال، ممكن و جايز است و هر كدام هم نمونه‌هاي متعدد و موفقي داشته است، اما مسلم است كه بهترين وضعيت همان وضعيت اول است؛ به اين معنا كه فرد با تسلط نسبي بر مهارت‌هاي مورد بحث به حفظ بپردازد. طبيعي است كه در اين صورت تا پايان فرآيند حفظ، اين مهارت‌ها را هم تا حد بالايي تقويت خواهد كرد. اما افرادي كه آشنايي چنداني با تجويد و صوت و لحن ندارند و يا علاقمند به فراگيري آنها نيستند، ولي مشتاق حفظ قرآنند چه كنند؟ آيا آغاز حفظ را به بعد از يادگيري اين مهارت‌ها موكول كنند؟ و يا به دليل بي‌علاقگي به تجويد و صوت و لحن از حفظ قرآن منصرف شوند؟ پاسخ ما به اين سؤال منفي است. عده‌اي كه مشتاق حفظ قرآنند اما تجويد و صوت و لحن نمي ‌دانند هم مي ‌توانند به حفظ قرآن مشغول شوند، اما بايد در حاشيه حفظ آيات و استحكام محفوظات، به تدريج به فراگيري اين مهارت‌ها نيز اقدام نمايند و يا چنانچه قبلاً گفتيم، اين کار را به بعد از حفظ کل قرآن يا بخش قابل ‌توجهي از آن واگذار کنند. همچنين كساني كه به دلايل گوناگون علاقه يا فرصت فراگيري اين فنون را ندارند اما حفظ قرآن را دوست دارند، به حفظ قرآن مشغول شوند و خود را از اين نعمت محروم ننمايند. چه بسا با گذشت زمان علاقه به يادگيري تجويد و مهارتهاي ديگر در آنها به وجود آيد و در كنار كار حفظ به اين امور هم بپردازند. سؤال ديگري كه ممكن است در اينجا مطرح شود اين كه: -آيا اجراي قواعد تجويدي بر قسمتهايي كه شخص بدون تسلط به تجويد آنها را حفظ نموده ممكن است؟- در پاسخ مي ‌گوييم: بله، ممكن است؛ هر چند انجام اين كار مي ‌تواند براي برخي افراد با كمي سختي همراه باشد، اما با چند بار مرور و تمركز بيشتر بر اين مقاطع، پس از مدتي به راحتي مي ‌توان آنها را نيز همراه با تجويد صحيح تلاوت کرد.
حفظ ترجمه آيات، شماره آيات، شماره صفحات و ...
آيا در كنار حفظ متن آيات قرآن، حفظ ترجمه، شماره آيات، شماره صفحات، شماره سطرها و ... هم ضرورتي دارد؟ پاسخ اين سؤال منفي است. چنانچه قبلاً هم گفته‌ايم، در حفظ قرآن تنها بايد حفظ متن آيات مد نظر باشد و فراگيري هر چيزي غير از آن ضرورتي ندارد؛ چرا كه ممكن است به اصل كار حفظ (يعني تسلط بر آيات) آسيب وارد كند. اما اگر حافظي تشخيص دهد كه حفظ مواردي مثل ترجمه:
/پاورقي 1. توجه داشته باشيد كه -حفظ ترجمه- در اينجا، با -دقت در ترجمه و مفاهيم آيات- كه در بخش -مراحل حفظ يك مقطع- گفتيم متفاوت است؛ اولي ضرورتي ندارد، اما دومي اهميت بسيار دارد و به تسهيل كار حفظ كمك شاياني مي ‌كند./
شماره آيات و ... ضرري متوجه اصل كار او نمي ‌كند، مي ‌تواند پس از مشورت با معلم حفظ خود يا يکي از اساتيد حفظ، به حفظ اين موارد نيز اقدام نمايد. البته بايد توجه داشت که همه اين موارد در يک درجه از اهميت و فايده قرار ندارند. مي ‌توان ترتيب آنها را از نظر ميزان فايده و اثرگذاري در حفظ قرآن چنين بر شمرد: 1. حفظ شماره آيات 2. حفظ ترجمه آيات 3. حفظ شماره صفحات و ساير موارد نيز در رتبه‌هاي بعدي قرار مي ‌گيرد. براي مثال حفظ شماره آيات به حافظ کمک مي ‌کند تا توالي و تسلسل آيات را فراموش نکند و اين نكته به ويژه براي حافظان مبتدي كه معمولاً توالي آيات را فراموش مي ‌كنند بسيار مفيد و راهگشاست.
/پاورقي 2. به اين معنا که حافظ آيات را به صورت تک تک به خوبي حفظ و ارائه مي ‌کند، اما خواندن آنها به صورت متوالي و پشت سر هم براي او مشکل است./
فايده ديگر اين کار در برخورد با آيات مشابه است و از بر داشتن شماره آيات مشابه، مانع از تداخل آنها با يکديگر شده و مرور آنها را آسانتر مي ‌کند. همچنين تسلط به شماره آيات براي حافظان علاقمند به مطالعات قرآني بسيار مفيد و كمك ‌كننده است. به همين ترتيب، حفظ ترجمه آيات مي ‌تواند به يافتن ارتباطات معنايي و در نتيجه سهولت حفظ و سپس مرور آيات کمک کند.

در اينجا و به تناسب بحث، به دو روش عمومي و پركاربرد براي حفظ شماره آيات اشاره مي ‌كنيم:
1. تكرار شماره آيه در پايان آن در هر بار تكرار آيه، به صورت لفظي يا مرور در ذهن. در اين روش فرض بر اين است که شماره آيه نيز جزئي از آيه است و لذا در هر بار مرور، شماره آيه نيز تکرار و به تدريج در همانند متن آيه در ذهن تثبيت مي ‌شود.
2. حفظ شماره‌هاي رُند (مثل 5، 10، 15 و ...) و تشخيص مابقي شماره‌ها با كمك گرفتن از آنها.