درس دوم: بهترين روش براي حفظ قرآن
پس از اشاره به فضيلت حفظ قرآن و آشنايي مختصر با بركات آن در درس گذشته، به بيان روش پيشنهادي خود براي حفظ قرآن مي‌ پردازيم. مهم‌ ترين و مؤثر ترين روش براي حفظ قرآن كه ـ به جز گروه اندكي ـ براي عموم علاقمندان قابل استفاده است و بيشتر حافظان كلام وحي نيز از آن استفاده كرده‌اند -روش ديداري- (بصري) است. پيش از توضيح درباره ويژگي‌هاي اين روش لازم است به يك نكته مهم اشاره كنيم و آن اينکه: مهم‌ ترين اتفاق در حفظ قرآن اين است كه شخص به تعداد صفحات قرآن، تصاويري را در حافظه خود ثبت مي‌ كند. به بيان ديگر حفظ كل قرآن يا قسمتهايي از آن، عبارت است از تهيه چندين تصوير ذهني از صفحات قرآن و انتقال آنها به -حافظه بلندمدت-.
/پاورقي 1. يكي از رايج ‌ترين تقسيم بنديهاي حافظه نزد روانشناسان، تقسيم‌ بندي آن به -حافظه حسي-، -حافظه كوتاه‌ مدت- و -حافظه بلند ‌مدت- است. حافظه بلند مدت محل اندوختن دائمي اطلاعات است و در فرآبند آموزش ـ و از جمله در حفظ قرآن ـ عموماً با اين نوع حافظه سروكار داريم. براي توضيح بيشتر ر. ك: برنارد لاول، حافظه و يادگيري، ص 26 ـ 30./
طبيعي است كه هر قدر اين تصاوير دقيقتر و واضح تر باشد، بازيابي آنها از حافظه و ارائه آنها، با موفقيت بيشتري توأم خواهد بود. آنچه در حفظ قرآن به روش ديداري اتفاق مي‌ افتد نيز چيزي جز اين نيست که فرد علاقمند با پشتکار فراوان و در پيش گرفتن روشي صحيح و اصولي، بيش از هر چيز حافظه تصويري خود را به کار گيرد و ـ مثلاً ـ 604 تصوير به تعداد صفحات قرآن را در حافظه بلند مدت خود ذخيره نمايد. روش ديداري بر اساس دقت و تمركز قوه بينايي بر آيات و عبارات قرآن و مكان قرار گرفتن آنها در صفحات بنا شده است. كسي كه قصد دارد صفحه‌اي از قرآن را حفظ كند، با تكرار چند باره آيات، در حقيقت آنچه را با چشم خود ديده و ضبط كرده در حافظه تثبيت مي‌ نمايد و هر عاملي (اعم از مرور و تکرار، دقت در ارتباطات لفظي و معنايي آيات و ...) كه به حك شدن دقيقتر و استوارتر اين تصوير در ذهن كمك كند، بايد بيشتر مورد توجه فرد قرار گيرد.
حفظ قرآن با روش ديداري به دو طريق محقّق مي‌ شود؛ نخست اينکه فرد كل مقطع مورد نظر براي حفظ (براي مثال صفحه اول جزء 30) را چندين بار از ابتدا تا انتها از رو مي‌ خواند و البته اين خواندن را با نيت حفظ كردن و همراه با دقت بر الفاظ آيات و محل قرار گرفتن هر آيه انجام مي‌ دهد. طريقه ديگر اين است که فرد به جاي خواندن مكرر كل مقطع و حفظ يكباره آن، به خواندن و حفظ كردن تك ‌تك آيات مي‌ پردازد و سپس با كنار هم قراردادن آنها، كل مقطع را حفظ مي‌ نمايد.
/پاورقي 2. روانشناسان آموزشي روش اول را -روش حفظ جامع- و روش دوم را -روش حفظ جزء به جزء- مي‌ نامند./
تجربه نشان داده كه حفظ به طريقه دوم زمان كمتري مي‌ گيرد و از طرفي كيفيت كار نيز در اين روش مطلوبتر است. از اينرو بهتر است براي پرداختن به حفظ قرآن از روش دوم استفاده كنيم.
لازم به يادآوري است که توصيه به استفاده از روش ديداري براي حفظ قرآن به اين معنا نيست که در اين فرايند هرگز از تلاوتهاي ترتيل استفاده نکنيم. در ادامه خواهيم گفت که گوش دادن به تلاوتهاي ترتيل رکن اصلي -حفظ قرآن به روش شنيداري- است؛ اما چنانچه در درس چهارم (آشنايي با مراحل حفظ يک مقطع) خواهيم گفت، گوش دادن به تلاوت ترتيل مقطع مورد نظر براي حفظ يکي از مراحل و گامهاي اصلي و ضروري حفظ قرآن است. به علاوه گوش سپردن به ترتيل محفوظات گذشته در بحث مرور محفوظات نيز مورد استفاده حافظان قرار مي‌ ‌گيرد.

روشهاي ديگر حفظ
روشهاي ديگري نيز براي حفظ قرآن پيشنهاد شده است كه از ميان آنها دو روش -حفظ شنيداري- و -حفظ اشاره‌اي- از بقيه مشهورتر است. بايد توجه داشت که اين دو روش ـ برخلاف روش ديداري (بصري) ـ روشهاي عمومي و همگاني شمرده نمي ‌شود و براي مخاطبان خاص و در زما‌ن‌هاي محدود قابل استفاه است.
روش شنيداري مبتني بر گوش دادن مکرر تلاوت ترتيل مقطع مورد نظر براي حفظ است؛ و اين گوش دادن تا زماني ادامه مي‌ يابد که شخص اطمينان حاصل كند مي‌ تواند آن مقطع را دقيقاً مطابق با لحن مرتّل و از حفظ بخواند. استفاده از اين روش به عنوان روش اصلي حفظ به سبب وجود برخي نارساييها در آن توصيه نمي‌ شود. مهم ‌ترين نقيصه حفظ شنيداري آن است که شخص به جاي حفظ آيات و عبارات قرآن، در وهله نخست به حفظ کردن -لحن مرتّل- مي‌ پردازد و به همين خاطر ـ چنانچه نمونه‌هاي فراوان آن هم ديده شده است ـ با فراموش کردن لحن قاري، ديگر قادر به تلاوت باقيمانده آيات نيست و حتي در مواردي که ـ مثلاً ـ سؤالي از ميانه سوره يا صفحه از وي پرسيده شود و او نتواند لحن قاري را به ياد آورد، قادر به تلاوت مابقي سؤال نخواهد بود. به علاوه ماندگاري اين نوع حفظ به مراتب از حفظ به روش ديداري کمتر است و با گذشت زمان، مقدار قابل توجهي از محفوظاتي که با استفاده از روش شنيداري حفظ شده است در معرض فراموشي قرار خواهد گرفت.
اما با اين وجود، استفاده از اين روش در برخي موارد مفيد و حتي لازم است؛ براي افراد فاقد سواد خواندن (مانند كودكان و افراد بي ‌سواد) و نيز افراد نابينا و كم بينا استفاده از روش شنيداري مناسب‌ ترين شيوه براي حفظ قرآن شمرده مي‌ شود.
در اينجا مجدداً تأكيد مي‌ كنيم كه هرچند روش پيشنهادي و اصولي براي حفظ -روش ديداري- است، اما استفاده از تلاوتهاي ترتيل در بخشهايي از فرآيند حفظ به روش ديداري اجتناب‌ ناپذير و لازم است.
در روش اشاره‌اي هر يك از حروف و كلمات قرآن داراي علائم حركتي مخصوص به خود است و هر يك با حركتي نشان داده مي‌ شود. حتي در مواردي برخي مفاهيم با حركات چشم و پلكها و يا علائم صوتي به حافظ تفهيم مي‌ شود. استفاده عمومي از اين روش نيز به جهت وجود برخي نقاط ضعف در آن، از جمله -استفاده نكردن از روشهاي ديداري و در نتيجه تثبيت نشدن مناسب محفوظات و فراموشي سريع آنها، يكسان نبودن اشاره‌ها نزد همگان، تحميل بار اضافي به حافظه در به ياد سپاري نشانه‌ها، محوريت يافتن حركات نمايشي به جاي معنا محوري در حفظ آيات قرآن و ارائه آنها- توصيه نمي‌ شود. البته مي‌ توان از اين روش براي كودكان مقطع پيش‌ دبستان ـ كه توانايي خواندن ندارند ـ جهت آموزش سوره‌هاي كوتاه پايان قرآن استفاده نمود.
/پاورقي 3. براي تفصيل بيشتر ر. ك: رضا نجفي، نگاهي تحليلي بر مباني و روشهاي حفظ قرآن كريم، ص 56 ـ 70./