درس سوم: نكات كليدي پيش از آغاز حفظ قرآن
الف: ويژگي‌هاي مصحف حفظ
در درس گذشته گفتیم که مهم ‌ترین نکته در حفظ قرآن به روش دیداری این است که در فرآیند حفظ كل قرآن، به تعداد صفحات اين كتاب مقدس، تصاویری در حافظه بلند مدت حافظ نقش مي بندد؛ که هر قدر این تصاویر روشنتر و واضحتر باشد، کیفیت حفظ ارتقا مي یابد و شخص از کار خود احساس رضایت بیشتری خواهد کرد. با توجه به این نکته اصلی، به بیان مهمترین ویژگیهای مصحف حفظ مي پردازیم. در ابتدا لازم است بیان کنیم که -مصحف حفظ- همان قرآن ويژه‌اي است كه حافظ در ابتداي كار حفظ براي خود بر مي گزيند و ـ بنابر توصيه اكيد عموم اساتيد حفظ قرآن ـ بهتر است تا پايان يافتن حفظ كل قرآن، تمام فعاليت حفظ و مرور خود را با استفاده از همان قرآن انجام دهد. اما ويژگيهاي اين مصحف:
بهتر است مصحف حفظ ـ چه برای حفظ آیات و چه برای در مرور و تکرار آنها ـ از قرآنهای رایج 15 سطری انتخاب شود. دلیل این توصیه اولاً ويژگي منحصر به فرد این قرآنها در پايان يافتن صفحات به آيات است؛ به اين معنا كه آيه پاياني هر صفحه در همان صفحه تمام مي شود و آخرين چيزي كه در صفحه ديده مي شود، شماره آن آيه است. همين ويژگي كمك شايان توجهي به حفظ آيات و شكل‌ گيري تصوير ذهني مورد نظر در حافظه مي كند. همچنين زيبايي، صحّت و اتقان این رسم الخط و فراواني و در دسترس بودن آن نسبت به قرآنهای دیگر موجبات امتياز و برتري آن را فراهم کرده است.
/پاورقي 1. عموماً اين رسم الخط به نام رسم الخط -عثمان طه- شناخته مي شود./
بهتر است مصحف حفظ بدون ترجمه باشد؛ چه ترجمه زير نويس يا ترجمه در حاشيه، و به طور كلي و تا حد امكان از هر گونه حاشيه ديگر نيز خالي باشد. هر قدر مصحف حفظ ساده‌تر و بي‌ پيرايه ‌تر باشد، قدرت تمركز و دقت حافظ در هنگام حفظ افزايش يافته و ذهن او با سهولت بيشتري بر متن آيات متمركز مي شود.
رنگ زمينه صفحات به گونه‌اي نباشد كه در بلند مدت موجب خستگي چشم و در نتيجه كاهش بازدهي حافظه شود. از اینرو بهتر است از قرآن‌هايي كه رنگ زمينه آنها آبي روشن يا سبز مغز پسته‌اي و امثال آن است استفاده شود.
بهتر است قطع قرآن مورد نظر قطع وزيري (متوسط) باشد. استفاده از قرآن‌هايي در قطع كوچكتر، حداقل به هنگام حفظ مقاطع جديد، مناسب نيست و ممکن است موجب خستگی چشم شود؛ هرچند به هنگام مرور و تكرار نيز بهتر است از قرآنهاي قطع وزيري (يا بزرگتر) استفاده شود. به طور کلی هر قدر رسم الخط مورد استفاده درشتتر و واضحتر باشد، تثبیت آن در حافظه با سهولت بیشتر همراه خواهد بود.
تمام ويژگي‌هاي فوق به شكل‌گيري بهتر و دقيقتر تصوير ذهني صفحات در حافظه كمك مي كند. البته اين مطالب بدان معنا نيست كه كار حفظ متوقف بر وجود چنين قرآني شود؛ ولي بي ‌تردید تحقق اين شرايط، بازدهي کار حافظ را افزايش مي دهد.
بار دیگر تأکید مي کنیم که برای موفقیت هر چه بیشتر در امر حفظ قرآن و دستیابی سریعتر به نتیجه مطلوب، حتي الامكان از آغاز تا پايان كار حفظ از مصحف واحدي استفاده کنید و اگر اين امكان فراهم نيست، سعی کنید حداقل براي حفظ مقاطع جديد از يك قرآن واحد استفاده كنید و مرور و تكرار را با قرآنهاي ديگر انجام دهید.

ب: ‌مناسبترين زمان و مكان براي حفظ
بهترين شرايط زماني و مكاني براي حفظ (حفظ قسمتهاي جديد يا مرور محفوظات گذشته) زماني است كه حافظه فرد براي پذيرش مطالب جديد و حفظ آنها آمادگي بهتر و بيشتري دارد و مي تواند با كيفيتي مطلوب به بازيابي و بازخواني محفوظات گذشته بپردازد. بنابراين مناسبترين زمان و مكان براي حفظ براي هر كس، بسته به شرايط زندگي او مي تواند متفاوت باشد. اما به طور كلي و براي عموم علاقمندان به حفظ قرآن، بهترين زمان و مكان از شرايط زير برخوردار است:
بهترين زمان: به نظر مي رسد آغاز روز و پس از استراحت شبانه مناسبترين زمان براي حفظ قسمت‌هاي جديد است. در اين اوقات حافظه برای پذیرش مطالب جدید فراغت و آمادگی بيشتري دارد و هنوز چندان با مشغله‌های روزمره درگير نشده و در نتيجه بهتر و راحتتر مطالب را در خود جاي مي دهد. زمان مناسب براي مرور محفوظات گذشته هم زماني است كه حافظ حداقل كمي از درگيري‌ها و مسائل روزانه خود فراغت يافته باشد. براي مثال، بعد از اداي نمازهاي يوميه (يعني در ميانه روز و آغاز شب) و نيز پيش از خواب شبانه زمان‌هاي خوبي براي مرور محفوظات است.
بهترين مكان: هر قدر مكاني كه حافظ براي فعاليت‌هاي مرتبط با حفظ (اعم از حفظ جديد، مرور، پرسش و ...) اختصاص مي دهد، ساده‌ تر و بي پيرايه ‌تر باشد، به تمركز ذهني و بازدهي بهتر كار او كمك مي كند. بنابراين يك اتاق يا فضاي خالي و به دور از هياهو و تا حد ممكن خالي از تزئينات، مكاني مناسب براي حفظ قرآن خواهد بود.
نكته ديگر در اين رابطه آن است كه حافظ بايد بكوشد تا در حد توان، در زمانها و مكانهاي ثابتي به حفظ بپردازد؛ مثلاً حفظ قسمتهاي جديد را هميشه در آغاز روز انجام دهد و سپس در چند نوبت ثابت در طول روز، به مرور و تمرين محفوظات بپردازد. توجه به اين نكات و عملي ساختن آنها كاركرد حافظه و كيفيت حفظ را افزايش خواهد داد.
نا گفته نماند كه افراد شاغل و كساني كه اوقات فراغت چنداني ندارند، مي توانند با يك برنامه ‌ريزي مناسب، از وقتهايي كه معمولاً در طول روز هدر مي رود (مثل زمان انتظار براي رسيدن سرويس رفت و آمد، در اتوبوس يا مترو، هنگام رفتن به محل كار يا برگشت به منزل و ...) به بهترين وجه استفاده كنند و مرور محفوظات خود را در اين زمانها انجام دهند.

ج:‌ از كجاي قرآن شروع به حفظ كنيم؟
از جمله نكاتي كه مي تواند موجب تقويت انگيزه حافظان و پيشرفت سريعتر آنان شود، در نظر گرفتن اهداف زود ياب و در دسترس در حفظ قرآن است. توضيح آنكه ممكن است حفظ كل قرآن با حجمي بيش از 600 صفحه در نگاه اول هدفي سنگين و دست‌ نيافتني به نظر برسد، اما فرد مي تواند اين هدف بزرگ را به اهدافي كوچكتر تبديل كرده و با دستيابي به هر يك از آنها، در نهايت به آن هدف بزرگ دست يابد. با توجه به اين نكته به سؤال فوق چنين پاسخ مي دهيم: بهتر است كار حفظ خود را از جزء سي‌ام و حفظ سوره‌های کوتاه قرآن (از سوره ناس به سوره نبأ) آغاز كنيم. دليل اصلي اين پيشنهاد آن است كه -حفظ جزء سي‌ام- به عنوان هدفي در دسترس و زودياب، مي تواند انگيزه ما را براي تداوم كار حفظ دو چندان سازد. به علاوه اینکه بيشتر افراد بسياري از سوره‌هاي جزء سي‌ام را حفظ هستند و حفظ مابقي سوره‌ها هم به دليل كوتاه بودن آيات و آسان بودن مقاطع، كار چندان دشواري نيست. پس از حفظ جزء سي‌ام و تثبيت آن مي توانيد كار خود را از حفظ قرآن از ابتدا (جزء اول) به انتها ادامه دهيد.