درس چهارم: مراحل حفظ يك مقطع
مقطع يا واحد حفظ مقداري از متن قرآن است كه حافظ در هر نوبت به محفوظات قبلي خود اضافه مي‌ كند. پيشنهاد مي‌ شود علاقمندان، حفظ مقاطع جديد را بر اساس معيار -نيم‌صفحه- يا -صفحه- انجام دهند؛ زيرا انجام اين کار به فرد در جهت حاكم كردن هر چه بيشتر نظم در كار خود كمك مي‌ كند و حافظه نيز بهتر مي‌ تواند با حفظ يك مقدار ثابت (يعني نيم يا يك صفحه) در هر نوبت خود را سازگار نمايد.
/پاورقي 1. براي انتخاب مقطع حفظ پيشنهادهاي ديگري نيز داده شده كه مهم‌ ترين آنها عبارت است از: مبنا قرار دادن تعداد آيات (مثلا حفظ 5 تا 10 آيه در هر نوبت) و مبنا قرار دادن زمان (كه مقصود از آن در نظر گرفتن يك زمان ثابت ـ مثلاً نيم ساعت ـ براي حفظ قسمتهاي جديد است). براي تفصيل بيشتر ر.ک: كتاب -نگاهي تحليلي بر مباني و روشهاي حفظ قرآن کريم-، ص 122 تا 127./
نكته مهم: توصيه عموم اساتيد حفظ و حافظان موفّق به علاقمندان حفظ قرآن اين است كه در ابتداي كار و حد‌اقل در سه ماه اول، مقطع حفظ خود را از -نيم‌صفحه- بيشتر نكنند. توجه به اين نكته فرد را از آفاتي كه دامنگير بسياري از مشتاقان حفظ مي‌ شود ـ‌ از جمله از دست دادن شوق و حرارت اوليه براي حفظ قرآن، خستگيهاي روحي و جسمي، احساس دلزدگي نسبت به حفظ و حتي تلاوت قرآن و ... ـ باز مي‌ دارد و علاوه بر تقويت و افزايش اشتياق و انگيزه دروني، آمادگي و كاركرد حافظه را نيز افزايش مي‌ دهد. پس از اين مدت، شخص مي‌ تواند مقطع حفظ را به يك صفحه افزايش دهد و تا پايان كار نيز به اين روال پايبند باشد. حفظ كردن بيش از يك صفحه به عنوان حفظ جديد در هر نوبت، به هيچ وجه توصيه نمي‌ شود.
/پاورقي 2. البته افراد نابغه و كساني كه از ضريب هوشي بالايي برخوردارند، مي‌ توانند پس از مشورت با يكي از اساتيد مجرّب حفظ قرآن و تأييد گرفتن از ايشان، تعداد صفحات بيشتري را براي حفظ جديد در هر روز انتخاب نمايند./
اما براي حفظ يك مقطع (مثلاً يك صفحه) بايد چه كارهايي انجام داد؟ در ادامه با برشمردن چند مرحله، به اين پرسش پاسخ مي‌ دهيم:

مرحله اول: اطمينان از صحت روخواني و تسلط بر روانخواني آيات: پيش از آغاز حفظ مقطعي خاص از قرآن، لازم است ابتدا روخواني صحيح آن را فراگيريم و پس از تسلط بر روانخواني، به حفظ آن اقدام نماييم. اهميت اين مرحله از آنجاست كه اشتباه در روخواني آيات موجب حفظ كردن نادرست آنها مي‌ شود و سپس تكرار چند باره‌ اين اشتباه، آن را در ذهن تثبيت مي‌ كند. آنگاه حافظ پس از پي بردن به اشتباه خود كار دشواري براي تصحيح آن خواهد داشت و با مشقت فراوان مواجه خواهد شد. از اين رو لازم است فرد در ابتدا از صحت روخواني آيات اطمينان يابد و پس از خواندن چند باره آنها و تسلط بر روانخواني آيات به حفظ آنها بپردازد. براي اطمينان از صحت روخواني مي‌ توانيم يك يا چند بار تلاوت ترتيل مقطع مورد نظر را گوش كنيم، يا نزد كسي كه به صحت روخواني او اعتماد داريم آن مقطع را تلاوت كنيم.

مرحله دوم: تقطيع و تقسيم ‌بندي آيات (با دقت در ارتباطات معنايي و لفظي آيات): پيش از پرداختن به حفظ مقطع مورد نظر (مثلاً صفحه اول جزء 30) لازم است با دقت و تمركز بر كل آيات صفحه، آن را به قطعات كوچکتري تقسيم كنيم. البته نبايد در اين كار افراط كنيم و بايد توجه داشته باشيم كه هر قدر تعداد اين قطعات كمتر باشد، حفظ مقطع آسانتر خواهد بود. تقسيم كردن هر مقطع به دو يا سه قسمت تقسيم ‌بندي مناسبي است. بديهي است كه انجام اين تقسيم ‌بندي وابسته به تسلط نسبي بر معاني و ترجمه‌ آن مقطع است و تا زماني كه حافظ از موضوعات و مسائل مورد بحث در آيات آگاه نباشد نمي ‌تواند كار تقطيع را انجام دهد. اهميت توجه به ترجمه و معناي آيات در حفظ قرآن، از جمله در اين مرحله خود را نشان مي‌ دهد و هر قدر اين توجه عميقتر و دقيقتر باشد، كيفيت و سهولت كار حفظ را افزايش مي‌ دهد. به تجربه نيز ثابت شده كه اگر حفظ قرآن با دقت و تأمل هرچه بيشتر بر ترجمه و مفاهيم و حتي الامکان مطالعه تفسير آيات همراه باشد، علاوه بر سهولت كار حفظ، ماندگاري بيشتر محفوظات را هم به دنبال خواهد داشت. براي مثال صفحه اول سوره نبأ را در نظر بگيريد. با دقت در مفهوم آيات آن مي‌ توانيم آن را به سه قسمت تقسيم كنيم؛ آيات 1 تا 5 (درباره قيامت)، آيات 6 تا 16 (درباره نشانه‌ها و نعمت‌هاي خدا) و آيات 17 تا 30 (با موضوع برپايي قيامت و اوصاف جهنم).
توجه و نگاه دقيق به الفاظ آيات (دقت در ارتباطات لفظي) نيز در برخي موارد مي‌ تواند راهگشا باشد و حافظ قرآن را در حفظ و بازيابي و مرور عبارات ياري دهد. براي مثال، توجه به كلمات ابتدايي آيات يك صفحه، عبارتهاي پاياني آيات، كلمات جديدي كه قبلاً حفظ نكرده‌ايد و براي شما تازگي دارد، كلمات و عبارات تكراري، آيات معروف و ... نمونه‌هايي از دقت در ارتباطات لفظي است.

مرحله سوم: آغاز حفظ آيات: در اين مرحله اصل كار حفظ آغاز مي‌ شود و فرد آيات هر قسمت را جداگانه و با کيفيت زير حفظ مي‌ کند:
اگر آيات مورد نظر آيات کوتاه (نيم‌ سطر يا کمتر) باشد، زحمت ما کمتر است و کافي است آيات را تک‌ تک حفظ کنيم و سپس آنها را دنبال هم قرار دهيم. براي اين منظور بايد ـ مثلاً ـ آيه اول سوره نبأ (عَمَّ يتَساءَلونَ) را پس از يک يا چند بار از رو خواندن، از حفظ تکرار کنيم و پس از اطمينان از حفظ آن به سراغ آيه بعدي (عَنِ النَّبَأ العَظيمِ) برويم. آيه دوم را نيز به همين ترتيب (چند بار روخواني و تکرار از حفظ) به ذهن بسپاريم و به سراغ آيه بعد برويم و اين کار را تا حفظ تمامي آيات قسمت مورد نظر (تا آيه 5) ادامه دهيم. بهتر است در اين مرحله پس از حفظ هر آيه، يک بار آن را با آيات قبلي از حفظ بخوانيم و سپس به سراغ آيه بعد برويم. پس از پايان يافتن حفظ آيات هر قسمت، حداقل يک بار کل آن آيات را از حفظ مي‌ خوانيم و بعد به سراغ آيات قسمت بعد مي‌ رويم.
اما در صورتي که آيات مورد نظر براي حفظ آيات متوسط و بلند باشد چه بايد کرد؟ در اينجا نيز روش کلي همان است که درباره آيات کوتاه گفتيم؛ با اين تفاوت که حافظ بايد آيات و عبارات متوسط و طولاني را با استفاده از علائم و نشانه‌هاي وقف ـ كه معمولاً در قرآنها وجود دارد ـ و نيز با دقت در جمله ‌بندي آيات به جملات و عبارتهاي كوتاه تبديل كند و سپس آنها را به همان روشي که در مورد آيات کوتاه گفتيم حفظ نمايد و بعد يک يا چند بار کل آيه و در نهايت کل مقطع را از حفظ بخواند.

مرحله چهارم: اتصال قطعات به يكديگر: پس از حفظ كردن قطعات به ترتيب فوق، در اين مرحله آنها را به يكديگر متصل كرده و كل صفحه را چند بار از حفظ تكرار مي‌ كنيم. مقدار اين تكرار تا زماني است كه فرد مطمئن شود مي‌ تواند کل مقطع را به صورت روان و بدون غلط از حفظ بخواند. بنابراين مقدار آن ممکن است براي هر فردي نسبت به ديگري متفاوت باشد.
با گذراندن مراحل فوق، شما مي‌ توانيد در زماني كه حداكثر نيم ساعت به طول مي‌ انجامد،‌ كل قطعه مورد نظر را با کيفيتي مطلوب حفظ كنيد.
/پاورقي 3. زمان نيم ساعت زمان مورد نياز براي حافظه‌هاي متوسط است و البته به شرط تداوم كار حفظ، اين زمان به تدريج كاهش يافته و حتي به 15 دقيقه كاهش مي‌ يابد./
اما بايد توجه داشته باشيد كه ماندگاري اين حفظ مشروط به عملي كردن مرحله پنجم، يعني مرور و تکرار محفوظات است كه در درس بعدي به تفصيل درباره آن سخن خواهيم گفت.

مرحله پنجم: مرور محفوظات در کوتاه ‌مدت، ميان ‌مدت و بلند مدت. توضيح اين مرحله در درس بعدي (مرور و تکرار محفوظات) خواهد آمد.