درس ششم: مرور (تكرار) محفوظات (2)
ج: اقسام مرور
1. مرور از حافظه
بهترين و مؤثر ترين روش مرور محفوظات -مرور از حافظه- است. مرور از حافظه زماني رخ مي‌ دهد كه حافظ قرآن با تكيه بر حافظه بهترين و مؤثر ترين خود، سعي مي‌ كند محفوظات را از حفظ بخواند. در اين روش حافظ، قرآن را مي‌ بندد و مي‌ كوشد محفوظات جديد يا قديم را با کمک گرفتن از حافظه (و به عبارت بهتر، با کار کشيدن از حافظه) بازيابي نموده و بر زبان جاري سازد. نكته حائز اهميت در اين روش آن است كه حافظ نبايد بلافاصله پس از مكث يا به خاطر نياوردن عبارات و آيات به قرآن مراجعه كند؛ بلكه بايد سعي كند با تأمل و دقت در محل قرار گرفتن آيه و عبارات قبلي و بعدي آن و نيز ارتباطات معنايي و لفظي كه در هنگام حفظ بين آيات برقرار نموده آنها را به ياد آورد و اگر اين تأمل و دقت نتيجه‌ بخش نبود، آنگاه به قرآن مراجعه كند. البته اين مراجعه هم بايد مراجعه‌اي مؤثر و مفيد باشد؛ به اين معنا كه صرفاً به ديدن قسمت مورد نظر بسنده نكرده و با دقت در مكان قرار گرفتن آيه و نيز ارتباطش با آيات قبل و بعد، بكوشد براي هميشه آن را در ذهن خود تثبيت نمايد تا در مرورهاي بعدي دوباره در به ياد آوردن آن دچار مشکل نشود. به علاوه، به هنگام خواندن محل اشتباه هم، بهتر است خواندن خود را از يك يا چند آيه قبل و در آيات طولاني، از ابتداي آيه آغاز نمايد.

يك توصيه كابردي: در موارد بسياري حافظ قرآن در مرورهاي خود با اشكالات مشابهي مواجه مي‌ شود؛ به اين معنا كه مثلاً در مرور سوره مباركة‌ -نساء-، در يادآوري انتهاي آيات، به دفعات متعدد به مشكل بر مي ‌خورد؛ يا در سوره مباركه هود، در مرور و بازخواني داستان پيامبراني كه در اين سوره آمده به جهت مشابهت آن با آياتي كه در سورة‌ مباركه اعراف آمده دچار مشكل مي‌ شود. يك راه‌حل كليدي براي مواجهه با اينگونه اشكالات ـ كه البته در بحث -حفظ و مرور آيات و عبارات مشابه- نيز به آن اشاره خواهد شد ـ نگارش و نوشتن دقيق محل و مورد اشتباه و در صورت لزوم مقايسه آن با قسمتهاي مشابه است. اگر حافظ قرآن محلهايي را كه به هنگام مرور و بازخواني آنها با مشكل مواجه مي‌ شود به طور منظم يادداشت نمايد و در فرصتي جداگانه به بررسي موارد يادداشت ‌شده بپردازد، بي ‌ترديد در مرورهاي آينده با مشكلات كمتري مواجه خواهد شد.

2. مرور شنيداري: در اين روش، حافظ قرآن با گوش دادن به تلاوت ترتيل قسمتهايي كه قبلاً حفظ نموده، آنها را مرور مي‌ كند. اين روش از نظر اهميت و فايده پس از روش نخست (مرور از حافظه) قرار مي‌ گيرد و تنها به منظور ايجاد تنوع در مرور توصيه مي‌ شود. البته حافظ بايد به هنگام مرور از طريق گوش دادن به تلاوت ترتيل، -فعالانه- عمل نمايد و نه -منفعلانه-؛ به اين معنا كه همواره يك كلمه يا عبارت از قاري مرتّل جلوتر باشد و قبل از خواندن او، كلمه يا عبارت بعدي را به خاطر آورد و اگر نتوانست، تلاوت را متوقف سازد و پس از تأمل بر قسمتي كه به خاطر نمي ‌آورد، ادامه آن را گوش دهد. چنانچه گفتيم، اين روش مرور بهتر است صرفاً جهت تنوع بخشيدن به برنامه مرور محفوظات مورد استفاده حافظ قرار گيرد.
/پاورقي 1. براي مثال، اگر برنامه مرور روزانه شما مرور دو جزء است، يك جزء و نيم آن را با استفاده از روش -مرور از حافظه- و نيم جزء ديگر را با استفاده از تلاوت ترتيل مرور كنيد؛ يا اگر يك ساعت را براي مرور محفوظات اختصاص داده‌ايد، 45 دقيقه را با استفاده از روش اول و 15 دقيقه ديگر را با استفاده از روش دوم مرور نماييد./
البته نكته مهم در اينجا استفاده از تلاوت ترتيل مناسب است، كه ويژگيهاي آن را در ادامه بيان خواهيم كرد.

3. مرور ذهني: در اين نوع مرور، فرد بدون اينكه آيات را بر زبان آورد در ذهن خود آنها را دوره مي‌ كند. طبيعتاً چنين مروري براي محفوظات تثبيت‌شده و استوار حافظ مناسب است و بايد به طور محدود و ـ مثلاً ـ براي استفاده هرچه بهتر از زمانهايي كه نمي‌ توان براي آنها برنامه‌ريزي خاصي داشت استفاده شود.

نكته: مرور با استفاده از دو روش (شنيداري و ذهني) به ويژه براي افراد شاغل (مثل كارمندان) مي‌ تواند بسيار مفيد و راهگشا باشد. اين دسته از علاقمندان به حفظ قرآن، مي‌ توانند هنگام عزيمت به محل كار يا بازگشت به منزل يا ديگر موقعيتها، با استفاده از اين دو روش محفوظات خود را مرور كنند.

4. مرور از روي مصحف: حافظ مي‌ تواند گاهي اوقات برخي اجزاء و صفحات را از روي مصحف و با هدف استقرار هرچه بهتر مكان آيات در ذهن مرور كند.
ه: كدام دوره ترتيل براي استفاده حافظان قرآن مناسبتر است؟
براي پاسخ به اين سؤال ابتدا بايد ويژگي‌هاي يك ترتيل استاندارد و مناسب را بيان كنيم. ترتيل خوب و استاندارد بايد حائز ويژگي‌هاي زير باشد:

تمامي اجزاء قرآن با لهجه عربي فصيح و به گونه‌اي صحيح و متقن تلاوت شده باشد.
سرعت تلاوت ـ چنانچه در تعريف ترتيل آمده است ـ از ريتم و آهنگي مناسب و معتدل برخوردار باشد؛ نه آنچنان تند كه به اجراي قواعد تجويدي لطمه بزند و نه آنچنان كند كه موجب خستگي شنونده شود.

قاري مرتّل كليه قواعد تجويدي را به نحو احسن اجرا کرده باشد.
نحوه تلاوت قاري و وقف و وصل‌هاي او نشان‌ دهنده توجه و اشراف وي به مبحث -وقف و ابتدا- و آشنايي با مفاهيم آيات باشد.

تلاوت قاري از نظر صوتي و لحني مطلوب و جذاب باشد و البته، قاري در استفاده از نغمات و الحان به افراط نگراييده باشد.
شايد همه ويژگي‌هاي فوق به طور كامل در هيچ دوره ترتيلي يافت نشود، اما بسياري از آنها را در برخي از ترتيل‌ها مي‌ توان يافت. از ميان دوره‌هاي متعدد ترتيل كه هم ‌اكنون موجود است، به اذعان بيشتر كارشناسان قرائت و نيز حافظان موفق قرآن، دوره ترتيل استاد محمد صديق منشاوي و سپس دوره ترتيل استاد محمود خليل الحصري بر ديگر ترتيل‌ها برتري دارد و اين برتري به سبب برخورداري حداكثري آنها از معيارهاي يك ترتيل استاندارد است (كه در بالا به قسمتهايي از آن اشاره شد). بنابراين توصيه عموم كارشناسان قرائت و حفظ به حافظان قرآن و كساني كه خواهان يادگيري اصولي ترتيل‌ خواني و رعايت قواعد تجويد، وقف و ابتدا و صوت و لحن هستند، استفاده از اين دو دوره در وهله نخست است.
/پاورقي 2. البته اين سخن به معناي تأييد مطلق ترتيل استاد منشاوي و استاد حصري نيست و اشكالاتي ـ به ويژه در بحث وقف و ابتدا ـ در تلاوت ترتيل اين دو استاد وجود دارد./
علاوه بر اين، ترتيل‌هاي متعددي نيز توسط قاريان هم‌ وطن تلاوت شده و در دسترس است كه مشهورترين آنها ترتيل استاد شهريار پرهيزگار است.

نكته: در سال‌هاي اخير، ترتيل‌هاي پرشماري از مرتّلان عرب‌زبان ديگر ـ به ويژه از كشور عربستان ـ به كشور ما وارد شده، كه متأسفانه بيشتر آنها حتي از استانداردهاي اوليه ترتيل هم برخوردار نيست. توصيه كارشناسان در درجه اول استفاده از ترتيل‌هاي قرّاء مصري و ايراني است، و در صورت تمايل به استفاده از ترتيل مرتّلان ديگر، تنها ترتيلهاي محمد جبرئيل، مشاري العفاسي و محمد ايوب توصيه مي‌ شود.
/پاورقي 3. و بهتر است اين استفاده هم به طور ضمني و حاشيه‌اي و در کنار استفاده از يکي از ترتيلهاي قاريان مصري يا ايراني باشد و نه به طور مطلق./