روش تدريس نحوة تلفظ صحيح حركات با لحن عربي براي بزرگسالان
هدف: آشنايي با شكل، اسم و نحوة تلفظ صحيح حركات با لحن عربي مي باشد. و در پايان درس از دانش آموزان انتظار مي رود كه:
1. حركات فتحه، كسره، ضمه را بشناسند.
2. هر يك از حركات را در هر جاي قرآن ديدند، مشخص نمايند و آن را به صورت صحيح و با لحن عربي بخوانند.
نكته: با توجه به اين كه لحن حركت فتحه در فارسي و عربي يكسان و لحن حركت كسره و ضمه با همديگر تفاوت دارند، مراحل تدريس آنها نيز متفاوت است. از اين رو مراحل تدريس هر يك از حركات را به طور جداگانه و به ترتيب فتحه، كسره و ضمه بيان خواهيم كرد.

مراحل تدريس فتحه
1. بيان نقش علامت هاي قرآن در سهولت يادگيري قرآن و يكسان بودن اكثر آنها با علامت هاي موجود در زبان فارسي.
2. معرفي شكل فتحه.
3. معرفي اسم فتحه.
4. بيان نحوة حرف مفتوح.
5. تمرين روي حروف.
6. تمرين روي كلمات.

روش تدريس فتحه
با توجه به شرحي كه دربارة تاريخچة رسم و ضبط قرآن كريم ذكر شد، مي توانيد با بيان مقدمه اي خيلي ساده وجود علامت ها و لزوم آن را در سهولت يادگيري قرآن، براي دانش آموزان بيان كنيد تا ضمن از بين بردن نگراني آنها از وجود چنين علامت هايي، تلقيني بر سهولت يادگيري قرآن نيز باشد.
براي اين مقصود مي توانيم از كلماتي استفاده كنيم كه تغيير حركت آن، معني كلمه را تغيير دهد. براي نمونه كلمة كرم را مي نويسيم و از دانش آموزان مي خواهيم تا آن را بخوانند، هر يك به گونه اي آن را مي خواند، كَرم، كرم، كرم، كرم.
سپس توضيح مي دهيم كه در فارسي براي كلمات هيچ گونه علامتي قرار نمي دهند و ما با توجه به معناي آن در جمله، صداي آن را تشخيص داده و به طور صحيح تلفظ مي كنيم.
در زبان عرب نيز چنين است، عرب ها چون با معناي كلمات خود آشنا هستند، صداي كلمات را تشخيص مي دهند و ديگر نيازي براي علامت گذاري آنها نمي بينند، از اين رو كتاب ها و مجلات و روزنامه هاي آنها بدون علامت است. اما چون قرآن كتابي است كه كليه مسلمانها موظف هستند آيات آن را بخوانند و بدان عمل كنند و از طرف ديگر بيشتر آنها با قواعد و دستور زبان عربي آشنا نيستند، براي راهنمايي آنها شاگردان حضرت علي عليه السلام در صدر اسلام، قرآن را علامت گذاري كردند تا كلية مسلمآنها به راحتي بتوانند قرآن را درست بخوانند. علامت هاي موجود در قرآن خيلي ساده است و با بيشتر آنها در كلاس اول ابتدايي آشنا شده ايم، براي يادگيري بهتر، آنها را يادآوري و مورد بررسي دوباره قرار مي دهيم و سپس روي حروف و كلمات قرآن تمرين مي كنيم.
يكي از آن علامت ها، حركات (صداها) است كه مهمترين و اصيل ترين نقش را در تلفظ حروف و كلمات قرآن كريم دارند. حركات، (صداها) سه تاست فتحه، كسره، ضمه كه به ترتيب با شكل، اسم و نحوة تلفظ آنها آشنا مي شويم.

فتحه
به اين علامت در فارسي زبَر و در عربي فَتْحَهْ مي گويند.
فَتْحَهْ از كلمة فَتْحْ گرفته شده و در اصل فَتْحَةٌ بوده با تاء وحدت يعني يك بار گشودن، در هنگام توقف بر آخر آن (طبق قواعدي كه بعداً با آن آشنا خواهيم شد) تاء ة تبديل به هاء ساكن هْ مي شود.
علت نام گذاري آن به فتحه اين است كه در هنگام تلفظ حروفي كه داراي اين علامت است لب ها يك بار حالت گشودن به خود مي گيرد.
صداي فتحه متمايل به صداي الف مي باشد از اين رو براي نشان دادن شكل آن از حرف الف كمك گرفته اند و براي اين كه با الف اصلي كلمه اشتباه نشود به شكل الف كوچك و خوابيده روي حرف قرار داده اند.
سپس حروف عربي را با علامت فتحه به ترتيب روي تابلو مي نويسيم و از آنها مي خواهيم با نوشتن هر حرفي، آن را با هم بخوانند.
بعد از نوشتن فتحه روي 28 حرف، از چند نفر به طور انفرادي مي خواهيم تا حروفي را كه بدان اشاره مي كنيم بخوانند. و پس از اين كه مطمئن شديم همه خوب ياد گرفته اند روي كلمات تمرين مي كنيم، نخست از كلمات دو بخشي و سه بخشي استفاده مي كنيم و سپس از كلمات چهار و پنج بخشي. و براي اين كه دانش آموزان از همان ابتدا با كلمات قرآني آشنا شوند، نخست به صورت تفكيك (جدا، جدا) و سپس در مقابل آن، به صورت تركيب (با هم) مي نويسيم و از آنها مي خواهيم تا با هم بخوانند، مانند:
تفكيك تركيب
خَ رَ جَ خَرَجَ
عَ بَ سَ عَبَسَ
خَ لَ قَ خَلَقَ
پس از پر شدن تابلو از تمرين، از چند نفر مي خواهيم تا به تنهايي آن تمرين ها را بخوانند و پس از اين كه مطمئن شديم همه ياد گرفته اند، تابلو را پاك كرده، اين بار تمرين را تنها به صورت تركيب مي نويسيم و در حين نوشتن از دانش آموزان مي خواهيم تا با هم بخوانند، مانند:
سَاَلَكَ فَنَظَرَ عَقَبَة فَعَدَلَك
پس از پر شدن تابلو از تمرين، براي اطمينان يافتن از يادگيري همه، از چند نفر مي خواهيم تا به تنهايي آن تمرين ها را بخوانند، و در پايان، تكليف منزل را مشخص مي كنيم (در رابطه با نحوة تكليف منزل به صفحه 22 مراجعه فرماييد).
نكته: با توجه به اين كه دانش آموزان ما با شكل و تلفظ اين علامت آشنايي دارند و تلفظ آن نيز هيچ گونه تفاوتي در فارسي و عربي با هم ندارند، از اين رو براي تدريس و آموزش فتحه زمان زيادي لازم نيست بنابراين مي توانيم حركت كسره را نيز آموزش دهيم.

مراحل تدريس كسره.
1. معرفي شكل كسره.
2. معرفي اسم كسره
3. بيان تفاوت لحن عربي كسره با صداي ا فارسي.
4. استفاده كردن از كلمات فارسي كه صداي ا آن همانند حركت كسره عربي است (براي طبيعي جلوه دادن صداي كسره عربي).
5. كمك گرفتن از صداي اي فارسي براي بهتر جا انداختن حركت كسره عربي.
6. تمرين روي حروف.
7. تمرين روي كلمات.

روش تدريس كسره
به اين علامت در فارسي زير و در عربي كَسْرَهْ مي گويند.
كَسْرَهْ از كلمة كَسْرْ گرفته شده است و در اصل كَسْرَة بوده با تاء وحدت يعني يك بار شكسته شدن، در هنگام توقف بر آخر آن، تاء ة تبديل به ها ساكن ه مي شود.
علت نامگذاري آن به كسره اين است كه در هنگام تلفظ حروفي كه داراي اين علامت است، لب ها يك بار به طرف پايين متمايل و حالت شكستگي به خود مي گيرند.
در اين جا معلمين محترم بايد به اين نكته توجه داشته باشند كه قرآن به زبان عربي است و بنا بر سفارش پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله بايد با لحن عربي خوانده شود، در مبحث حركات و حروف مدي يادآور شديم كه لحن عربي حركت كسره با صداي ا فارسي تفاوت دارد و اين يك امر طبيعي است زيرا هر قوم و ملتي لحن و لهجة خاصي دارد. براي آموزش لحن عربي حركت كسره، لازم است مراحلي طي شود تا دانش آموزان كاملاً با آن آشنا شوند.
نخست بايد تفاوت لحن عربي حركت كسره را بيان كنيم و براي طبيعي جلوه دادن آن مي توانيم از كلمات فارسي كه صداي ا آن همانند حركت كسره عربي تلفظ مي شود استفاده كنيم، مانند: زيان، سياسي، خيابان، نيازمند و ...
براي اين كه صداي ا اين كلمات با صداي اي اشتباه نشود، زائد اين كلمات را يك بار با صداي ا فارسي و بار ديگر با صداي اي تلفظ مي كنيم و از دانش آموزان مي پرسيم كه آيا چنين تلفظي صحيح است؟
حتماً پاسخ مي دهند: خير.
سپس توضيح مي دهيم كه در زبان فارسي هر گاه بعد از صداي ا حرف ياء قرار گيرد، زائد صداي ا متمايل به ياء و مانند حركت كسره عربي ادا مي شود، اما در زبان عربي حركت كسره هميشه متمايل به ياء تلفظ مي شود از ين رو براي نشان دادن شكل آن از حرف ياء كمك گرفته اند و براي اين كه با ياي اصلي كلمه اشتباه نشود به شكل ياي غير آخر بدون نقطه در زير حرف قرار داده اند ي ي و سپس براي اختصار دندانه آن را نيز حذف كرده اند.
براي اين كه دانش آموزان كاملاً با اين حركت آشنا شوند و آن را با صداي اي فارسي اشتباه نكنند از صداي اي فارسي كه قبلا در كلاس اول ابتدايي با آن آشنا شده اند كمك مي گيريم و مي خواهيم تا آن را با كشش كمتر ادا كنند.
/پاورقي 1. در اين جا در مقام آموزش هستيم، صداي اي را شمرده تر ادا مي كنيم تا صداي كسره عربي براي آنها كاملا مفهوم باشد و تفاوت آن با صداي اي براي آنها روشن شود. روش شمرده خواندن را در علم قرائت روش تحقيق مي گويند و براي آموزش قرآن از اين روش استفاده مي كنند./
نخست در تلفظ آن دو به آنها كمك مي كنيم و سپس با اشاره كردن روي هر يك، مي خواهيم تا با هم بخوانند و براي حصول اطمينان از يادگيري همه، از چند نفر به طور انفرادي مي پرسيم.
در اين جا يادآوري اين نكته لازم است كه در اصل صدا، هيچ گونه تفاوتي بين آن دو نيست، تنها تفاوت در كشش و عدم كشش صدا مي باشد. بر معلمين محترم است كه نخست خود با لحن عربي صداي كسره آشنا شوند تا هنگام تدريس با مشكلي مواجه نشوند و براي اين كار بهتر است از نوارهاي قاريان مصري به خصوص نوار تحقيق درسي استاد محمود خليل الحصري استفاده كنند.
پس از آن كه تلفظ صحيح كسره را آموزش داديد روي حروف و سپس روي كلمات (به همان ترتيبي كه در مورد فتحه بيان كرديم) تمرين مي كنيم. اگر افراد كلاس، با استعداد بودند و وقت هم كافي بود، حركت بعدي را نيز درس مي دهيم در غير اين صورت براي تمرين در منزل، تكليفي براي آنها تعيين مي كنيم.
مراحل تدريس ضمه
1. معرفي شكل ضمه.
2. معرفي اسم ضمه.
3. بيان تفاوت لحن عربي ضمه با صداي اُ فارسي.