حركات و حروف مدي
حركات، مهمترين و اصيل ‌ترين نقش را در تلفّظ حروف و كلمات قرآن كريم دارند.
حركات در زبان عرب عبارتند از: فتحه، كسره و ضمّه -ـَـِـُـ- كه به ترتيب دربارة شكل، اسم و تلفّظ آن‌ها شرح مي ‌دهيم.
فَتْحَهْ از فَتْحْ (به معني گشودن) گرفته شده است و در اصل فَتْحَةٌ بوده (با تاء وحدت)،
/پاورقي 1. تاء وحدت، تائي است كه در آخر كلمه مي‌ آيد و دلالت بر انجام گرفتن كار در - يك مرتبه- مي ‌كند./
يعني يك بار گشودن، (در هنگام تلفّظ چون بر آخر آن توقّف مي ‌كنيم طبق قواعد وقف -ـة- تبديل به هاء ساكن -ـه- مي ‌شود).
علّت نام ‌گذاري آن اين است كه در هنگام اَداي حروف با علامت فتحه، لب‌ها يك بار گشوده و باز مي ‌گردد.
براي نشان دادن شكل فتحه از حرف الف كمك گرفته‌اند زيرا صداي فتحه متمايل به حرف الف مي‌ باشد، و براي اين كه با الف اصلي كلمه (صداي - آ- دوّم) اشتباه نشود به شكل الف كوچك و خوابيده روي حرف قرار داده‌ اند: -ا ا ـَـ-.
كَسْرَهْ از كَسْرْ (به معني شكستن) گرفته شده است و در اصل كَسْرَةٌ بوده (با تاء وحدت)، يعني يك بار شكسته شدن، (در هنگام تلفّظ چون بر آخر آن توقّف مي ‌كنيم طبق قواعد وقف -ـة- تبديل به هاء ساكن -ـه- مي گردد).
علّت نام‌ گذاري آن اين است كه در هنگام اَداي حروف با علامت كسره، لب‌ها حالت شكستگي به خود مي ‌گيرد.
لازم به ياد سپاري است كه تلفّظ كسره در عربي با فارسي كمي تفاوت دارد، در عربي صداي كسره متمايل به حرف ياء مي ‌باشد (شبيه صداي -اي- امّا بدون كشش)، تلفّظ چنين كسره ‌اي در بعضي از كلمات فارسي نيز چنين است. مثل: خِيال، نِياز، زِيان، بِيابان، خِيابان.
/پاورقي 2. در مورد متمايل بودن صداي -اِ- به حرف ياء در كلمات، نِياز، خِيابان، زِيان و... بعضي چنين گفته‌ اند: هرگاه بعد از صداي -اِ- حرف ياء قرار گيرد، صداي -اِ- تبديل به صداي -اي- مي ‌شود؛ و به مثال‌هاي فوق استشهاد كرده ‌اند، اين مطلب در مورد مثال‌هاي فوق درست نمي ‌باشد، چرا كه در هنگام تلفّظ آن كلمات، نيياز، خييابان، زييان، و ... نمي ‌گوييم، بلكه با صداي كوتاه امّا متمايل به حرف ياء تلفّظ مي‌ كنيم (شبيه كسره عربي). مطلب فوق در جايي درست است كه بعد از صداي -اِ- ياء ساكن قرار گيرد در اين صورت حكم ياء مدّي (ياء ساكن ماقبل مكسور) خواهد داشت كه باعث مدّ و كشش حركتِ ماقبل خود مي ‌شود./
به طور كلي در زبان فارسي اگر بعد از حرف مكسور، حرف ياء قرار گيرد، صداي كسره متمايل به حرف ياء و همانند كسره عربي تلفّظ مي‌ شود.
براي نشان دادن شكل كسره از حرف ياء كمك گرفته‌ اند زيرا كه صدايِ كسره متمايل به حرف ياء مي ‌باشد و براي اين كه با ياء‌ اصلي كلمه (صداي -اي- دوّم) اشتباه نشود به شكل ياي غير آخرِ بدون نقطه و در زير حرف قرار داده ‌اند -ي يـ ـِـ-، بعدها براي اختصار و كثرت كاربرد دندانة آن را نيز حذف كردند. -ـِـ-.
ضَمَّهْ از ضَمّ (به معني به هم پيوستن) گرفته شده است و در اصل ضَمَّةٌ بوده (با تاء ‌وحدت)، يعني يك بار به هم پيوستن، (در هنگام تلفّظ چون بر آخر آن توقّف مي ‌كنيم، طبق قواعد وقف -ـة- تبديل به هاء ساكن -ـهْ- مي ‌گردد).
علّت نام ‌گذاري آن اين است كه در هنگام اداي حروف با علامت ضمّه، لب‌ها يك بار به هم مي ‌پيوندند.
لازم به ياد سپاري است كه تلفّظ ضمّه نيز در عربي با فارسي كمي تفاوت دارد، در عربي صداي ضمّه متمايل به حرف واو مي ‌باشد (شبيه صداي -او- امّا بدون كشش)، تلفّظ چنين ضمّه‌ اي در بعضي از كلمات فارسي نيز چنين است، مثل: بُلوك، هُلو، خُروس...
به طور كلي در زبان فارسي بعد از حرف مضموم اگر حرفي با صداي -او- قرار گيرد، صداي ضمّه متمايل به حرف واو، و همانند ضمّه عربي تلفّظ مي ‌شود.
براي نشان دادن شكل ضمّه از حرف واو‌ كمك گرفته‌ شده زيرا صداي ضمّه متمايل به حرف واو مي ‌باشد و براي اين كه با واو اصلي كلمه (صداي -او- دوّم) اشتباه نشود به شكل واو كوچك و روي حرف قرار داده‌اند -و و ـُـ-.
از توضيحات فوق علّت نام ‌گذاري علامت‌هايِ فتحه، كسره و ضمّه به حركات نيز روشن شد، زيرا اسامي آن‌ها بر اساسِ حركت لب‌ها انتخاب شده، و به هر يك به طور جداگانه حركت و در مقام جمع به مجموع آن‌ها حركات مي ‌گويند.

حروف مدّي
در زبان عرب هرگاه بعد از حرف مفتوح، حرف -الف- قرار گيرد (ـَـ ا) آن الف باعث دو برابر مدّ و كشش صداي فتحه خواهد شد و از اين رو به آن - الف مدّي- مي ‌گويند. -الف- مي ‌گويند به اعتبار اين كه به شكل حرف - الف- نوشته شده است، - مدّي- مي‌ گويند، به اعتبار اين كه اين الف باعث - مدّ و كشش- صداي فتحة قبل از خود مي ‌شود، مانند:
وَعَدَ ـ وَاعَدَ
هر گاه بعد از حرف مكسور، حرف - ياء- قرار گيرد (ـِـ ي) آن ياء باعث دو برابر مدّ و كششِ صداي كسره خواهد شد و از اين رو به آن، -ياء مدّي- مي‌ گويند، - ياء- مي‌ گويند به اعتبار اين كه به شكل حرف - ياء- نوشته شده است، - مدّي- مي ‌گويند، به اعتبار اين كه اين ياء باعث - مدّ و كشش- صداي كسرة قبل از خود مي ‌شود، مانند:
عَلِمَ ـ عَلِيمَ
هرگاه بعد از حرف مضموم، حرف - واو- قرار گيرد (ـُـ و) آن واو باعث دو برابر مدّ و كشش حركت ضمّه خواهد شد و از اين رو به آن، - واو مدّي- مي ‌گويند. - واو- مي ‌گويند به اعتبار اين كه به شكل حرف - واو- نوشته شده است، - مدّي- مي ‌گويند، به اعتبار اين كه اين واو باعث - مدّ و كشش- صداي ضمة قبل از خود مي ‌شود، مانند:
رُسَلِ ـ رَسُولِ
و در مقام جمع به مجموعة آن‌ها - حروف مدّي-
/پاورقي 3. براي اين حروف، اسامي ديگري نيز ذكر كرده ‌اند كه هر يك ناظر به معناي خاصّي است، دربارة آن‌ها توضيح مختصري مي ‌دهيم.
الف: حروف ليّنه: ليّن يعني نرم در مقابل يابِس يعني خشك، - حروف مدّي- بر خلاف الف (همزه)، ياء و واو حركت ‌پذير، انعطاف ‌پذيرند و بر اثر كم و زيادي مد و كشش صداي آن‌‌ها تغيير نمي ‌يابد، خلاف الف (همزه)، ياء و واو حركت ‌پذير كه انعطاف ‌پذير نيستند و اصلاً قابليّت مدّ و كشش را ندارند.
ب: حروف جوفيّه: فضاي دستگاه تكلّم را جوف مي ‌گويند و اين حروف جاي خاصّي در دستگاه تكلّم ندارند و مخرج آن‌ها شامل تمامي فضاي حلق و دهان مي ‌باشد، بر خلاف ساير حروف كه هر يك موضع خاصّي در دستگاه تكلّم دارند.
ج: حروف هوائيّه: هر جاي خالي را -هواء- مي‌ گويند و چون - حروف مدّي- از فضاي خالي دهان، و بدون تكيّه به جاي خاصّي تلفظ مي‌ شوند از اين رو به آن‌ها - حروف هوائيّه- مي ‌گويند. البته اين صفت دربارة - الف مدّي- آشكارتر مي‌ باشد.
به - حروف مدّي-، مدّ طبيعي، ذاتي و اصلي نيز مي‌گويند كه در بحث مدّ با جزئيات آن آشنا خواهيم شد./
مي‌ گويند - حروف- مي ‌گويند به اعتبار اين كه به صورت - حرف- نوشته شده ‌اند و جمع حرف مي ‌شود حروف، - مدّي- مي ‌گويند به اعتبار اين كه باعث - مدّ و كشش- صداي ماقبل خود مي ‌شوند.
لازم به يادآوري است كه صداي - ياء- و - واو مدّي- همانند صداي -اي- و -او- در فارسي مي ‌باشند
/پاورقي 4. در زبان فارسي، زمان تلفّظ صداهاي -ـَـِـُـ- با -آ ـ اي ـ او- تقريباً يكسان است و تفاوت تنها در صداي آن‌ها مي ‌باشد ولي در زبان عربي تفاوتي در اصل صداي حركات با حروف مدّي ديده نمي‌ شود تنها تفاوت در زمان تلفّظ آن‌ها است، صداي حروف مدّي همان صداي حركات مي‌ باشد امّا با دو برابر مدّ و كشش./
ولي صداي الف مدّي بعد از هشت حرف -خ ص ض ط ظ غ ق ر- همانند صداي -آ- در فارسي و بعد از بيست حرف بقيّه همان صداي فتحه است امّا با دو برابر مدّ و كشش. اين بدان سبب است كه الف مدّي از نظر حالت تابعِ حالتِ حركت ماقبل مي ‌باشد. اگر حرف ما قبل آن مُفَخَّم باشد (يعني در موقع تلفّظ درشت و غليظ ادا شود) الف مدّي نيز به متابعت حالت ما قبل خود با حالت تفخيم ادا مي‌شودو اگر حرف ماقبل آن حالت ترقيق داشته باشد (يعني در موقع تلفّظ نازك و رقيق ادا شود) الف مدّي نيز به متابعت حالت ماقبل خود با حالت ترقيق ادا مي ‌شود.
از آن هشت حرف، هفت حرف -خ ـ ص ـ ض ـ ط ـ ظ ـ غ ـ ق- داراي صفت اِستعلاء مي ‌باشند، در موقع اَداي اين حروف، زبان ميل به كام بالا پيدا مي ‌كند و درشت و پر حجم ادا مي‌ شوند، از طرف ديگر حروف استعلاء همگي داراي حالت تفخيم است و اين حالت در صورتي كه بعد از آن، الفِ مدّي باشد بيشتر مي ‌شود. الف مدّي هم به متابعت حالت حرف ماقبلش در اين جا تفخيم مي ‌شود، در نتيجه صدايي همانند - آ- در فارسي به خود مي‌ گيرد. حرف ديگر -راء- مي ‌باشد، اين حرف جزء حروف استفال است ولي در صورت مفتوح بودن حالت تفخيم به خود مي‌ گيرد (يعني درشت و غليظ ادا مي‌شود). الف مدّي به متابعت حالتِ حرف ما قبل خود در اين جا نيز تفخيم مي ‌شود، در نتيجه صدايي همانند صداي - آ- در فارسي به خود مي‌ گيرد.

اشكال حروف مدي در رسم الخط‌هاي مختلف
در قرآن‌هاي بعضي از كشورهاي اسلامي حروف مدّي از نظر شكل با همديگر تفاوت دارند كه به بررسي آن‌ها مي ‌پردازيم:
اَشـكال الف مـدي: در بعضي از كشورهاي عربي؛ شكل - الف مدّي-، الفي است كه قبل از آن حرف مفتوحي باشد (ـَـ ا) و در مواردي كه الف مدّي جهت اختصار در نگارش اوّليّه نوشته نشده باشد، براي راهنمايي قاري،‌ الف كوچكي بعد از حرف مفتوح قرار داده‌ اند (ـَـاـ)، تا دلالت بر تلفظ الفي كند كه در كتابت نوشته نشده است مانند:
سوره الرحمن كلمات -رحمان- و - انسان- به صورت -رحمن- و -انسن- نوشته شده، براي راهنمايي قاري، الف كوچكي بعد از فتحه - ميم- در رحمان و - سين- در انسان اضافه كرده ‌اند.
و همچنين در مواردي كه دو حرف - واو- و - ياء- به صورت - الف مدّي- خوانده مي‌ شوند نيز الف كوچكي روي آن حرف قرار داده ‌اند (ـَ و ، ـَـ ي) تا دلالت بر تلفّظ واو و ياء‌ به صورت الف كند، و با توجّه به اين كه در كليّه اين موارد حرف قبل از - واو- و - ياء-، - مفتوح- مي ‌باشد، اين -الف- باعث - مد و كشش- صداي فتحه آن‌ها مي‌ شود، مانند:
دررابطه با علّت و جزئيّات اين موارد به ياري خداوند در مبحث - رسم القرآن- به طور مفصّل شرح خواهيم داد.
در قرآن‌هاي با رسم‌الخط فارسي، در مواردي كه الف مدّي خوانده مي‌شود، فتحه قبل آن را به شكل ايستاده در كنارش قرار داده ‌اند (ا) تا نشانة فتحه اشباعي (صداي كشيده فتحه) باشد، و در مواردي كه - الف مدّي- به خاطر التقاء ساكنين خوانده نمي‌ شود، فتحه را به همان شكل معمول، قبل از الف مدّي قرار داده‌اند، تا نشانة فتحة اشباع نشده، (صداي كوتاه فتحه) و عدم تلفّظ الف مدّي باشد، مانند:
-الف مدّي- بعد از حرف - نون- در كلمات - رَبَّنَا- و -لِاِخْوانِنَا- به خاطر التقاء ساكنين خوانده نمي ‌شوند، از اين رو - فتحه- قبل از - الف مدّي- را به صورت - معمولي- نوشته ‌اند ( ـَـ ا) تا دلالت بر عدم تلفظ الف مدّي كند در مقابل، -الف مدّي- در كلمات - لَنا-، - سَبَقُونا- و - بالْايمانِ- خوانده مي ‌شوند و باعث مدّ و كشش صداي فتحة قبل از خود مي ‌گردند، از اين رو - فتحة- قبل از -الف مدّي- را به صورت - ايستاده- نوشته‌ اند (ـ ا) تا دلالت بر فتحة اشباعي (فتحه كشيده) كند. و اين خود مي ‌تواند بهترين راهنمايي باشد براي افرادي كه با ادبيّات عرب آشنايي ندارند.
و همچنين در مواردي كه الف مدّي جهت اختصار در نگارش اوليّه نوشته نشده، با ايستاده نوشتن شكل فتحه، لزوم تلفّظ الف مدّي را روشن ساخته‌اند، بر اساس اين رسم الخط، فتحه ايستاده دلالت بر فتحه اشباعي (صداي كشيده فتحه) دارد، خواه بعد از آن، الف مدّي را روشن ساخته‌ اند، بر اساس اين رسم الخط، فتحه ايستاده دلالت بر فتحه اشباعي (صداي كشيده فتحه) دارد، خواه بعد از آن، الف مدّي آمده باشد و يا اين كه الف مدّي نيامده باشد، مانند: هذا، هؤُلاء؛ و در مواردي كه - واو- و - ياء- مي‌ بايست به صورت - الف- خوانده شوند نيز، - فتحه- قبل از - واو- و -ياء- را به صورت -ايستاده- نوشته‌اند (تا دلالت بر فتحه اشباعي كند) و واو و ياء را بدون علامت رها ساخته ‌اند (تا دلالت بر عدم تلفظ آن دو نمايد).