حروفي كه نوشته شده ولي خوانده نمي شوند ?
در قرآن‌هاي با رسم‌ الخط فارسي كه فتحة ما قبل الف مدّي را به صورت فتحه ايستاده و كسره ما قبل ياء مدّي را به صورت كسره ايستاده - ــ ا ــ ي - قرار مي‌ دهند، در موارد فوق فتحه و كسره را به همان صورت اوّليّه خود قرار داده ‌اند تا نشانة عدم تلفّظ الف و ياء مدّي باشد، بر اساس اين رسم ‌الخط تنها يك مورد - واو مدّي- باقي مي ‌ماند كه فرقي در نگارش آن ‌ميان مواردي كه خوانده مي‌ شود با موردي كه خوانده نمي ‌شود نيست.
در قرآن‌هاي با رسم ‌الخط اردو كه روي ياء و واو مدّي علامت سكون قرار مي ‌دهند (ــِ يْ ــُـ وْ) در موارد فوق، ياء و واو مدّي را بدون علامت سكون قرار داده ‌اند تا نشانة عدم تلفّظ ياء و واو مدّي باشد، بر اساس اين رسم ‌الخط نيز يك مورد -الف مدّي- باقي مي ‌ماند كه فرقي در نگارش آن ميان موردي كه خوانده مي ‌شود با موردي كه خوانده نمي‌ شود نيست.
/پاورقي 1. نمونه ‌اي از قرآن‌هاي با رسم ‌الخط مذكور در صفحات 59 و 61 و 62 همين كتاب آمده، مراجعه فرماييد./

جمع ‌بندي مطالب گذشته
همة موارد حروف ناخوانا در قرآن را با رسم ‌الخط‌هاي مختلف مورد بررسي قرار داديم؛ و شكّي نيست كه آشنايي با آن‌ها لازم است تا بتوان قرآن را همان گونه كه بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نازل شده تلاوت كرد و از نور هدايت آن بهره‌ مند شد. ولي با توجه به هدف ما كه ساده و روان خواني قرآن كريم است، آيا حتما مي ‌بايست با قواد و اصطلاحات عربي و موارد استثناء و غيره آشنا شد؟ يا اين كه مي‌ توان آن‌ها را به طور خلاصه و ساده دسته‌ بندي كرد و از چند مورد جزئي كه استثنا و يا بر خلاف قاعده آمده، چشم‌ پوشي نمود و بعد از تعليم ساده و روان خواني قرآن، دانش ‌آموزان را با اين موارد آشنا كرد؟
با مروري بر مطالب گذشته، اهميّت و لزوم تك ‌تك موارد را در آموزشم ساده و روان خواني قرآن مورد بررسي دوباره قرار مي‌ دهيم.
الف ـ حروفي كه در زير همزه قرار مي ‌گيرند: در رابطه با همزه به اين نتيجه رسيديم كه در كتابت اوّليّه، شكل خاصّي نداشت و گاهي به تناسب حركت خود يا ماقبلش به صورت يكي از سه حرف -ا، و، ي- نوشته مي ‌شد و بعد كه براي همزه شكلي وضع گرديد -ء- آن شكل را روي اين سه حرف -أ، ؤ، يء- قرار دادند تا تلفّظ صحيح آن حروف مشخّص باشد، در اين صورت طبق رسم‌الخط قرآن‌هاي موجود، اين سه حرف در قرائت ناخوانا خواهند بود و فقط در نگارش نوشته مي‌شوند؛ ساده‌ترين عنواني كه مي‌ توان براي آن انتخاب كرد - پايه و كرسي همزه- است و در تعريف آن چنين مي‌گوييم: همزه از حروفي است كه بعضي وقت‌ها به تنهايي نوشته مي ‌شود، مانند: سَماءة، يَشاءْ و گاهي وقت ها به تناسب حركت خود يا ماقبلش روي يكي از سه حرف -أ، ؤ، يء- قرار مي‌گيرد كه در اين صورت تنها همزه خوانده مي‌شود و اين سه حرف در حكم پايه و كرسي براي همزه خواهد بود، مانند:
سَأَلَ، مُؤْمِنْ، بارِيءُ، مَلائِكَةُ
ب ـ موارد الف ناخوانا در قرآن: الف ناخوانا در سه مورد داراي قاعده كلّي بود و آن‌ها عبارت بودند از:

1. همزة وصل در وسط كلام: دربارة همزه وصل لازم نيست جزئيّات آن را شرح دهيم بلكه به تعريف اجمالي آن اكتفا مي‌ كنيم و آن را اين چنين تعريف مي‌كنيم: همزه وصل، الفي است كه در ابتداي كلام خوانده مي‌شود ولي در وسط كلام خوانده نمي ‌شود. در بعضي از قرآن‌ها براي راهنمايي ما روي چنين الف‌هايي صاد كوچكي - صـ - قرار داده‌اند تا نشانة همزه وصل باشد مانند: - وَاضْرِبْ- و در بعضي ديگر از قرآن‌ها، آن را بدون علامت نوشته ‌اند تا نشانة عدم تلفّظ آن در وسط كلام باشد مانند: -وَاضْرِبْ-؛ با روش خواندن آن در ابتداي كلام، انشاء الله بعد از آشنايي با ساده و روان خواني قرآن آشنا خواهيم شد.

2. الفي كه بعد از واو جمع قرار مي ‌گيرد: در اين جا نيز كاري به مواردي كه بعد از واو جمع، الف نيامده و يا بعد از واو غير جمع، الف آمده نداريم و تن‌ها به اين اكتفا مي ‌كنيم كه الفي بعد از واو بعضي از كلمات آمده و خوانده نمي ‌شود، اسم اين الف، - الف جمع- است، در بعضي از قرآن‌ها با قرار دادن يك دايره تو خالي روي آن، آن را مشخص كرده ‌اند، مانند: - نَصَرُواْ، كَتَبُواْ- و در بعضي از قرآن‌هاي ديگر، آن را بدون علامت نوشته‌ اند تا نشانة عدم تلفّظ آن، در قرائت باشد مانند: - نَصَرُوا، كَتَبُوا-.
3. الفي كه بعد از تنوين فتحه قرار مي ‌گيرد در حالت وصل: جزئيّات اين مورد در بحث تنوين بيان شد و ديگر نيازي به تكرار آن نيست.
از موارد الف ناخوانا در قرآن دو مورد جزئي باقي مانده كه داراي قاعدة مشخّصي نيست و با توجه به اين كه موارد آن خيلي كم و انگشت شمار است و يك مورد آن نيز با قرار دادن دايره تو خالي روي آن و يا بدون علامت نوشتن، آن را مشخص كرده ‌اند، تذكّر آن‌ها لازم نمي ‌باشد، و با هفت موردي كه الف آن در حالت وصل خوانده نمي ‌شود، انشاءالله در بحث تجويد با آن آشنا خواهند شد.
ج ـ موارد واو و ياء ناخوانا در قرآن: علّت اين‌ كه موارد واو و ياء را مشتركاً بررسي كرديم اين است كه واو، دو مورد بيشتر نداشت و يك مورد آن با مورد ياء از نظر كتابت و قرائت يكسان بود و آن واوي بود كه به صورت الف خوانده مي‌شد. اين مورد شباهت زيادي با مورد همزه دارد، چرا كه الف مدّي در اين كلمات را نخست به صورت واو و ياء مي‌نوشتند و بعد كه قرآن را علامت ‌گذاري كردند، براي راهنمايي قاري قرآن روي اين واو و ياء، الف كوچكي قرار دادند تا نشانگر تلفّظ صحيح آن دو باشد، در اين صورت آن چه كه در قرائت تلفّظ مي ‌شود، الف مدّي است و اين واو و ياء در حكم پايه و كرسي براي الف مدّي مي ‌باشد.
لازم به ياد آوري است كه در هنگام تدريس بايد بر اساس رسم الخط‌ قرآن‌هاي محل، آن را معرّفي كرد.
يك مورد ديگر از واو ناخوانا در قرآن باقي مانده كه واو مدّي در شش كلمه قرآني بود، ساده ‌ترين راه، آشنايي با خود اين كلمات است، زيرا هيچ قاعده و ضابطة مشخّصي ندارد تا بتوان بر اساس آن، آن‌ها را معرّفي كرد، در بعضي از جزواتي كه براي سهولت در امر آموزش ساده‌ خواني تهيّه شده براي پنج كلمه اوّل كه كاربرد زيادي در قرآن دارد، قاعده‌اي درست كرده‌اند و كلمة ششم - سَاُوريكُمْ- را كه فقط دو بار در قرآن آمده (7/145)، (21/37) متذكّر نشدند، و آن قاعده چنين است:
اگر بعد از -اُو- لام غير آخري - لـ- قرار بگيرد -اُو- را با صداي كوتاه -اُ- مي ‌خوانيم، مانند:
اُولي كه خوانده مي ‌شود اُلي
اين قاعده شامل پنج كلمه اوّل مي‌شود زيرا در همة آن‌ها بعد از -اُو- لام كوچكي آمده است ولي كلمات ديگري هم هست كه بعد از -اُو- لام كوچكي آمده با اين حال با صداي كوتاه - اُ- خوانده نمي ‌شود، مانند:
اُولي ، اُوليهُما، اُوليهُمْ
براي اين كه آن قاعده شامل اين كلمات نشود، قيدي به آن قاعده زده ‌اند به اين نحو: در صورتي كه بعد از -لام-، -ياء ناخوانا- نيامده باشد.
قاعده فوق نسبتاً خوب است ولي شامل كلمه -سَاُوريكُمْ- نمي ‌شود و اضافه بر آن كلمه - اُولئِكَ- هم بعد از لام، ياء ناخوانا كه پايه و كرسي همزه است آمده است با اين حال با صداي كوتاه خوانده مي ‌شود پس بهتر است كه اين شش كلمه را به همان نحوي كه ذكر شد معرّفي شود. د ـ موارد لام ناخوانا در قرآن: در مورد لام، لام (ال) تعريف نزد حروف شمسي بود كه آن را به همان روش معرفي مي‌ كنيم.
هـ ـ حروف مدّي نزد حرف ساكن يا مشدّد در صورتي كه در دو كلمه جداگانه باشند: اين قاعده را مي ‌توان چنين خلاصه كرد - حروف مدّي نزد همزه وصل- و ديگر قيد دو كلمه جداگانه لازم نيست، زيرا اين قاعده وقتي پيش مي‌آيد كه اوّل كلمه، همزه وصل باشد و بعد از همزه وصل هم هميشه ساكن و يا مشدّد مي ‌باشد، و خود همزه وصل در وسط كلام از بين مي ‌رود، در نتيجه اگر قبل از آن، حرف مدّي باشد التقاء ساكنين بيش مي‌ آيد بين حروف مدّي كه در اصل ساكن هستند و حرف ساكن يا مشدّد بعد از همزه وصل مانند:
وَلا تَقْتُلُوا النَّفْسَ، فِي الْمدّينَةِ، رَبَّنَا اكْشِفْ
كه براي رفع التقاء ساكنين، حرف مدّي خوانده نمي ‌شود.
قاعده مذكور را مي‌توان ساده‌تر بيان كرد و آن اين كه بايد قبل از حرف ساكن يا مشدّد، صداي كوتاه باشد (حركات كوتاه) اگر قبل از حرف ساكن يا مشدّد، صداي كشيده (حركات كشيده يا حروف مدّي) بود، صداي كشيده تبديل به صداي كوتاه مي‌ شود، البته در صورتي كه در دو كلمة جداگانه باشند.
قواعد و مطالب لازم براي آموزش ساده و روانخواني قرآن را در رابطه با حروف ناخوانا مورد بررسي قرار داديم و آن‌ها را خلاصه و ساده نموديم كه به ترتيب، عبارت شدند از:
1. پايه و كرسي همزه: هر گاه حرف همزه روي يكي از سه حرف - أ، ؤ، يء- قرار گيرد، اين سه حرف در حكم پايه و كرسي براي همزه هستند و خوانده نمي ‌شوند مانند:
سَأَلَ، مُؤْمِنْ، بارِيءُ، مَلائِكَةَ
2. پايه و كرسي الف مدّي: هر گاه بعد از حرفي كه داراي الف مدّي است يكي از دو حرف (ـاـ ي ـاـ و) قرار گيرد، اين دو حرف در حكم پايه و كرسي براي الف مدّي مي ‌باشند و خوانده نمي‌ شوند مانند:
سَعي، صَلوةُ، تَليها.
لازم به يادآوري است كه معرّفي اين مورد با رسم الخط عربي فرق مي‌ كند (به متن اصلي درس مراجعه كنيد).
3. الف جمع: الف جمع الفي است كه بعد از واو آخر كلمه قرار مي‌گيرد و هيچ گونه علامتي ندارد و خوانده نمي‌ شود، مانند:
نَصَرُوا، ضَرَبُوا، اَشْكُوا
در بعضي از قرآن‌ها كه علامت سكون را به اين شكل -ـْـ- مي ‌نويسند آن را با دايره تو خالي نشان داده ‌اند، مانند: اِضْرِبُواْ، اَكْرِمُواْ.