قاعده اِشباعِ - هاء ضمير-
- ضمير- كلمه اي است كه به جاي اسم قرار مي گيرد و ما را از تكرارِ آن بي نياز مي كند. مثلاً به جاي - كِتابُ عَلِي = كتابِ علي- مي توان گفت: - كِتابُهُ = كتاب او-. در اين جا ضمير (هُ = او) به جاي اسم (علي) قرار گرفته است.
-هاء ضمير- عبارت است از ضمير (ه ه) كه در آخر كلمه قرار مي گيرد و هميشه يا مكسور (هِ هِ) و يا مضموم (هُ هُ) است.
اِشباع يعني آنكه حرفي را به شكل سير شده (كشيده) تلفّظ كنيم. - اشباعِ هاء ضمير- به اين معناست كه حركت كوتاهِ كسره را به حركت كشيده كسره (ياء مدّي) و نيز حركت كوتاهِ ضمّه را به حركت كشيده ضمّه (واو مدّي) تبديل كنيم.
اشباع هاء ضمير هنگامي صورت مي پذيرد كه حرفِ پيش از هاء داراي حركت باشد. بنابراين، هنگامي كه حرف پيش از هاء ضمير، متحرّك باشد، ضميرِ (هِ هِ) به شكل (هي)، و ضميرِ (هُ هُ) به صورت (هُو) خوانده مي شود، مثلاً:
عِبادِهِ خوانده مي شود: عِبادِهي.
بِهِ خوانده مي شود: بِهي.
يَرَهُ خوانده مي شود: يَرَهُو.
لَهُ خوانده مي شود: لَهُو.
أَمْرُهُ خوانده مي شود: أَمْرُهُو.
مالُهُ خوانده مي شود: مالُهُو.

تذكّر
در برخي از قرآن ها، براي راهنمايي قاريان، (ياء) و (واوِ) پديد آمده از اشباع را به صورت كوچك (، و) پايينِ هاء ضمير مي نويسند، به اين شكل:
عِبادِهِ، بِهِ، يَرَهُو، لَهُو، أَمْرُهُو، مالُهُو.
در برخي از قرآن ها، براي راهنمايي قاريان، حركت كسره هاء ضمير را به صورت ايستاده ()، و حركت ضمّه هاء ضمير را به شكل ضمّه وارونه (،) مي نويسند، به اين ترتيب:

بِهربِهي
لَه، رلَهُو
به حرف هاي (ياء) و (واو) كه از اشباع پديد مي آيند، -حروف نانوشته- نيز مي گويند، زيرا خوانده مي شوند، امّا نوشته نمي شوند.

موارد اشباع نشدن هاء ضمير
هاء ضمير، تنها در چهار مورد اشباع نمي گردد و با حركت كوتاه كسره يا ضمّه خوانده مي شود:
1. هر گاه پيش از هاء ضمير، حرف مدّي (الف، ياء، واو) باشد، مانند أَنْزَلْناهُ، فيهِ، نَصَرُوهُ.
2. هر گاه پيش از هاء ضمير، - حرف ساكن- باشد، مانند إِلَيْهِ، مِنْهُ، واسْتَغْفِرْهُ.
3. هرگاه پس از هاء ضمير، - حرف ساكن- باشد، مانند بِيَدِهِ الْمُلْكُ، دُونِهِ الْباطِلُ، نَصَرَهُ الْحَسَنُ، لَهُ الْحَمْدُ.
4. هرگاه پس از هاء ضمير، - حرف مُشَدَّد- باشد، مانند بِهِ الَّذينَ، نَصَرَهُ اللّهُ، رَفَعَهُ اللّهُ.

توجّه
هاء ضمير در كلمه (يَرْضَهُ) اشباع نمي گردد و با حركت كوتاه ضمّه تلفّظ مي شود، يعني اين كلمه به صورت (يَرْضَهُو) خوانده نمي شود.
هاء ضمير در كلمه (فيه) در عبارت (فيهِ مُهانًا) استثناءً اشباع مي گردد، يعني اين عبارت به صورت (فيهي مُهانًا) خوانده مي شود.
حرف (هاء) در آخر كلمه (هذِهِ) استثناءً اشباع مي گردد، يعني اين كلمه به صورت (هذِهي) خوانده مي شود.

پرسش:
1. هاء ضمير در كجاي كلمه قرار مي گيرد؟
2. حركت اصلي هاء ضمير چه حركتي است و چه هنگام مكسور مي شود؟
3. اشباع يعني چه و -اشباع هاء ضمير- به چه معناست؟
4. اشباع هاء ضمير چه هنگامي صورت مي پذيرد؟
5. اگر هاء ضمير مكسور باشد، در هنگام اشباع چگونه خوانده مي شود؟
6. اگر هاء ضمير مضموم باشد، در هنگام اشباع چگونه خوانده مي شود؟
7. در برخي از قرآن ها، براي راهنمايي قاريان، (ياء) و (واوِ) پديد آمده از اشباع را به چه صورت مي نويسند؟
8. در برخي از قرآن ها، براي راهنمايي قاريان، حركت كسره و ضمّه هاء ضمير را به چه صورت هايي مي نويسند؟
9. -حروف نانوشته- چه حروفي هستند؟
10. در چه مواردي هاء ضمير اشباع نمي شود؟
11. آيا هاء ضمير در كلمه (يَرْضَهُ) و عبارت (فيهِ مُهانًا) اشباع مي شود؟
12. آيا حرف هاء در آخر كلمه (هذِهِ) اشباع مي شود؟

تمرين:
1. چهارده كلمه زير را يك بار جداگانه (تفكيكي) و يك بار با هم (تركيبي) بخوانيد:
إِنَّهُ فَأُمُّهُ لِرَبِّهِ عَلَيْهِ عِنْدَهُ أَخْلَدَهُ عَدَّدَهُ مَوازينُهُ رَدَدْناهُ وَامْرَأَتُهُ رَبَّهُ رَسُولَهُ عَذابَهُ فَكَذَّبُوهُ.
2. چهارده كلمه در قرآن پيدا كنيد كه در آن ها، قاعده -اشباع هاء ضمير- صورت پذيرد.
3. چهارده كلمه در قرآن پيدا كنيد كه در آن ها، قاعده -اشباع هاء ضمير- صورت نپذيرد.