فصل چهارم
ترقيق و تفخيم
ترقيق: نازک اداء کردن حرف را ترقيق و عکس آن يعني درشت اداء نمودن را تفخيم گويند و اين قاعده منحصراً در حرف ل، ر مي باشد.
ل ذاتاً ترقيق مي گردد يعني هر حرکتي داشته باشيد نازک گفته مي شود ولي اگر لام مربوط به لفظ جلاله باشد که ماقبل آن مفتوح و يا مضموم باشد تفخيم مي شود مثل: علي الله، عبدالله، و اگر ماقبل لام جلاله مکسور باشد طبعا ترقيق و نازک ادا مي شود.
ر ذاتا تفخيم مي شود و بايد درشت ادا شود، مگر در چهار مورد بعلل مؤثره در آن نازک ادا مي شود.
مورد اول: راء مکسوره باشد مثل ربوا، رضوان چون حرکت کسره در راء موجود شده باعث ترقيق آن مي شود.
مورد دوم: راء ساکن ما قبل مکسور مثل فرعون، مريه زيرا کسره ما قبل در حرف تأثير کرده است.
مورد سوم: راء ساکن که ما قبل آن نيز ساکن بوده و ما قبل ما قبل آن هم مکسور باشد مثل: سحر، ذکر.
مورد چهارم: راء ساکن که ما قبل آن حرف ي قرار گيرد باز هم ترقيق مي شود مثل: بصير، نذير، اگر چه ي ماقبلش هم ساکن بوده باشد و يا مفتوح و يا حرف استعلا باشد باز هم تغييري در ترقيق نمي دهد مثل: خير، غير.

تبصره: بايد دانست که قاعده فوق در دو مورد استشناء و قابل دقت مي باشد.
مورد اول: راء ساکن ما قبل مکسور که قبل از حرف استعلا واقع مي شود تفخيم مي گردد و در تمام قرآن سه حرفست از استعلا که بعد از حرف راء ساکن ما قبل مکسور واقع شده عبارتند از: (ص، ط، ق) مثال از هر يک:
ص ـ مرصاد.
ط ـ قرطاس.
ق ـ فرقه.
مورد دوم: اگر کسره ما قبل راء ساکن ذاتي نبوده و عارضي باشد تفخيم مي گردد.
مثل ارجعوا، ام ارتابوا، الذي ارتضي.