اصطلاحات تجويد
اِبدال
به كسر همزه به معناي عوض كردن است، و در اصطلاح علم تجويد، بدل كردن تاء تأنيث به -هاء- و كلمات منصوب به الف است.
تاء تأنيث مانند: صلوه ـ زكوه ـ فَاكِهَه ـ مَرَّه ـ حُمْرَه كه در حال وقف به جاي تاء (ه) هاء (ه) تلفظ مي‌ شود مثلاً صَلوه مي‌ شود صَلوه.
/پاورقي 1. سوره بقره، آيه 3./
البته در كلمات: تَوريه و تُقيه و امثال آن بعضي با ابدال و برخي بدون ابدال مي‌ خوانند.
و نيز كلماتي كه در رسم الخط قرآن با تاء مبسوطه (يعني كشيده) نوشته شده‌اند به همان تاء وقف مي‌ گردند. مانند: جَنّاتٌ ـ اَلبَيناتُ ـ بِالْآياتِ ـ ثَمَراتِ ـ سُنّت. مثلاً جَنّاتٌ مي‌ شود جنَّاتْ.
/پاورقي 2. سوره نساء، آيه 57./
كلمات منصوب مثل: رَحِيماً ـ شَكُوراً ـ مَاءً ـ مُسَمّي ـ بَياتاً به هنگام وقف، تنوين به الف بدل مي‌ گردد رَحيماً مي‌ شود رَحِيماً.
/پاورقي 3. سوره احزاب، آيه 33./
إبدال يكي از اقسام وقف است.

اِثْبات
به معني باقي گذاردن حرف آخر كلمه‌اي كه مي‌ خواهند بر آن وقف كنند (موقوفٌ عليها) مي‌ باشد. مانند: وَاقٍ
/پاورقي 4. سوره غافر، آيه 21./
هَادٍ كه در اصل وَاقِي و هَادِي بوده و حرف ياء به سبب اعلال، حذف شده است.
ابن كثير به اين شيوه وقف كرده، گر چه وقف به اسكان و حفظ رسم الخط قرآن بهتر است. يعني وقف به صورت وَاقِي و هَادِي. اثبات از اقسام وقف مي‌ باشد.

اختِلاس
-اختلاس- به معني ربودن با شتاب و عجله است و آن ضد اشباع مي‌ باشد. و در اصطلاح علم تجويد، ربودن و طلب شتاب در حركت هنگام تلفظ حرف است. به طوري كه نه متحرك و نه ساكن گفته شود. بدين معني كه ربودن يك سوم حركت ضمه و كسره و باقي گذاردن دو سوم ديگر را در حال وصل، اختلاس مي‌ گويند. و در اين حالت آن كلمه با صوت و صداي خفي و پنهان ادا مي‌ شود كه در اختلاف قرائات بكار مي‌ رود.
مانند: فَسَيكْفيكَهُمُ اللهُ
/پاورقي 5. سوره بقره، آيه 137./
كه ضمه هاء كلمه آخر اختلاس مي‌ شود و نِعِمّا:
/پاورقي 6. سوره بقره، آيه 271./
كه در اصل -نِعْمَ ما- است، كه ميم اول ساكن بوده و در ميم دوم ادغام شده و با اختلاس خوانده مي شود.

اخفاء
هر گاه بعد از تنوين يا نون ساكنه يكي از حروف پانزده گانه زير قرار گيرد، چه در يك كلمه يا دو كلمه باشند، تنوين و نون ساكنه، اخفاء شده و با غُنّه طبيعي (خفيف) ادا مي‌ گردد. زيرا مخرج نون با مخارج حروف مزبور نه چندان فاصله دارد، كه مانند حروف حلقي اظهار شود، و نه آن قدر نزديك است، تا مثل حروف يرملون ادغام گردد، بلكه ميان اظهار و ادغام كه همان -اخفاء- است ادا مي‌ شود. در اين حالت زبان به مخرج نون گذارده نمي‌شود و بايد صدا را اندكي كشيد، تا اخفاء حاصل گردد، و قرّاء ترك غُنّه را در حال اخفاء جايز نمي ‌دانند.
علامت اخفاء حرف - ف- يا يك نقطه است كه در بعضي قرآنها بالاي آن حرف مي‌ گذارند.

حروف پانزده گانه عبارتند از:
1. تاء مانند: اَنْتُم ـ جَنّاتٍ تَجري
2. ثاء مانند: اُنْثي ـ صَبّاً ثُمَّ:
/پاورقي 7. سوره عبس، آيه 25 و 26./
3. جيم مانند: ينجي ـ غَسّاقاً جزاءً
/پاورقي 8. سوره نباء، آيه 25./
4. دال مانند: اَنْداداً ـ كَأساً دِهَاقاً
/پاورقي 9. سوره نباء، آيه 25./
5. ذال مانند: اَنذِرْهُم:
/پاورقي 10. سوره مريم، آيه 39./
-حكيمٌ ذلِكَ
6. زاء مانند: مَنْزِلاً ـ مُبارَكَهٍ زَيتُونَهٍ
7. سين مانند: مِنْسأتِهِ:
/پاورقي 11. سوره سباء، آيه 34./
خَالِصاً سَابِغاً:
8. شين مانند: أنْشأنَا ـ صَبّارٍ شكُور
/پاورقي 12. سوره شوري، آيه 33./
9. صاد مانند: ينصُرُ ـ رِيحاً صَرْصَراً
/پاورقي 13. سوره فصلت، آيه 16./
10. ضاد مانند: مَنْضُود ـ مُسْفِرهٌ ضَاحِكَهٌ
/پاورقي 14. سوره عبس، آيه 39./
11. طاء مانند: فَانْطَلَقَ ـ صَعيداً طَيباً
/پاورقي 15. سوره نساء، آيه 43./
12. ظاء مانند: اُنْظُرْ ـ ظِلّاً ظَلِيلاً
/پاورقي 16. سوره نساء، آيه 57./
13. فاء مانند: اَنفُسَهُمْ ـ خَالِداً فِيهَا
/پاورقي 17. سوره نساء، آيه 14./
14. قاف مانند: ينقذونَ ـ سَمِيعٌ قَرِيبٌ
/پاورقي 18. سوره سباء،‌ آيه 50./
15. كاف مانند: مِنكُم ( كِتابٌ كَريمٌ.
/پاورقي 19. سوره نمل، آيه 29./

ادغام كبير
ادغام بر دو نوع است: ادغام كبير و ادغام صغير
ادغام كبير آن است كه - مُدغم- و - مدغمٌ فيه- متحرك باشند كه در اين صورت اولي را ساكن و در دوم ادغام مي‌ كنند.
و چون در اين نوع ادغام يك عمل بيشتر از ادغام صغير انجام مي‌ گيرد (يعني ساكن كردن مُدغم) بدين سبب آن را اذغام كبير ناميده‌اند.

ادغام كبير بر دو نوع است:
1. هر گاه مُدغم و مُدغمٌ فيه متماثل و در يك كلمه قرار داشته باشند، و مطابق قواعد صرفي ادغام شده باشند، ادغام آن لازم است مانند: مَدَّ (گسترد) ضَالّينَ
/پاورقي 20. سوره حمد، آيه 7./
(گمراهان) كه در اصل مَدَدَ و ضالِلينَ بوده است.
2. چنانچه مُدغم و مدغمٌ فيه در دو كلمه قرار داشته باشند، خواه متماثل يا متجانس يا متقارب باشند، بعضي قرّاء ادغام را جايز دانسته‌اند، مانند: سَيقُولُ لَكَ ـ يعْلَمُ ما ـ ذَلِكَ كَتَبْنَا.

ادغام صغير
آن است كه مُدغم ساكن و مدغمٌ فيه متحرك باشد كه در اين صورت اولي را در دومي ادغام مي‌ نمايند مانند: فَاضْرِبْ بِهِ كه به صورت فَاضْرِبِّهِ تلفظ مي‌ شود.
ادغام صغير بر سه قسم است: متماثل ـ متجانس ـ متقارب. ادغام حروف متماثل: هر گاه دو حرف مانند هم پهلوي يكديگر قرار گيرند اعم از آن كه در يك يا دو كلمه قرار داشته باشند، ادغام آنها لازم است و آن را ادغام متماثلين مي‌ نامند مانند: قُلْ لَهُم ـ مِنْ نارِهِ.
ادغام حروف متجانس: هر گاه دو حرف متجانس، يعني حرفي كه از جهت مخرج حروف يكي باشند، ولي در صفات (مانند شجري ـ نطعي ـ ذولقي و اَسَلي).
/پاورقي 21. براي شناخت بيشتري به عناوين حروف حلق و حروف دهان مراجعه شود./
متغاير باشند، پهلوي هم قرار گيرند، اعم از آن كه در يك يا دو كلمه باشند، ادغام آنها لازم است، و آن را ادغام متجانسين مي‌ گويند مانند: وَجَدْتُ (يافتم) ـ حَصَدْتُم (درو كرديد).
/پاورقي 22. سوره يوسف، آيه 47./
ادغام حروف متقارب: چنانچه دو حرف متقارب يعني دو حرفي كه مخرجشان نزديك هم است پهلوي هم واقع شوند، چه در يك كلمه باشد يا در دو كلمه، ادغام آنها جايز است و آن را ادغام متقاربين مي‌ گويند. مگر در مواردي كه در اثر ادغام، تغييري در معنا عارض شود، و يا كلام ثقيل و از فصاحت خارج گردد مانند: اِذْتَأذّنَ
/پاورقي 23. سوره اعراف، آيه 167./
(هنگامي كه اعلام نمود) ـ اِذْزَينَ (وقتي كه زينت داد) ـ قَدْ جاءَ (به تحقيق آمد). قابل ذكر است كه ادغام متجانسين و متقاربين در حروف حلقي و شفهي ثقيل و از فصاحت بدور است مانند: فَاصْفَح‏ْ عَنْهُمْ
/پاورقي 24. سوره زخرف، آيه 89./
(پس از كافران اعراض كن).
و نيز همزه و الف در هيچ حرفي ادغام نمي‌شود و هيچ حرفي هم در آنها ادغام نمي ‌گردد.

اِدْغام
ادغام مصدر باب افعال است و به معناي داخل كردن حرفي در حرف ديگر مي‌ باشد. به طوري كه اثري از حرف اول باقي نماند و زبان فقط يك مرتبه در اداي آن برداشته شود و يك حرف مشدّد تلفظ گردد.
حرف اول را -مُدغم- ادغام شده و حرف دوم را - مُدغَمٌ فِيهِ- ادغام شده در آن مي‌ نامند.
حالت اول: آن است كه حرف اول و دوم متماثل باشند مانند:
قدْ دَخَلوا،
/پاورقي 25. سوره مائده، آيه 61./
كه دال اول در دوم ادغام و يك دال مشدد تلفظ مي‌ شود مانند: قَدَّخَلُوا.
حالت دوم: آن است كه حرف اول و دوم مانند هم نباشند كه، در اين صورت بايد ابتدا حرف اول، را لفظاً از جنس حرف دوم نمود، و سپس مانند حالت اول دو حرف را در يكديگر ادغام كرد مانند: مِنْ لَدُن كه نون ساكن كلمه اول لفظاً به لام كلمه دوم تبديل مي‌ گردد و دو حرف -لام- در هم ادغام و يك لام مشدّد ادا مي‌ شود مانند: مِلّدُنْ.
/پاورقي 26. سوره هود، آيه 11./
فايده و منظور از ادغام تسهيل و رواني در تكلّم است. علامت ادغام تشديد (ـّ) است كه در بعضي از قرآنها بالاي - مدغمٌ فيه- گذاشته مي‌ شود.

اِذْلاق
مصدر باب اِفعال است و به معني تندي و تيزي و رواني زبان مي‌ باشد. شش حرف از حروف الفبا داراي اين صفت هستند كه عبارتند از: (ل ـ ن ـ ز ـ ف ـ ب ـ م) و جهت سهولت يادگيري و به خاطر سپردن، آنها را در كلمات زير جمع كرده‌اند: فَرَّ مِنْ لُبٍّ (از عقل فرار كرد).
اين حروف را كه به تندي و سرعت اداء مي‌ شوند حروف مُذْلِقَه مي‌ گويند. به اعتبار آن كه سه حرف اول (لِثوي) از كنار و تيزي سر زبان و سه حرف آخر (شفهي) از كنار لبها خارج مي‌ شوند.