اصطلاحات تجويد
اِمالة
-اِمالة- بر وزن اِقالة مصدر باب اِفعال است، اصل آن -اِميال- بوده است كه ياء آن بواسطة سنگيني تلفظ حذف شده و درعوض به آخرش تاء اضافه شده است.
اِمالة به معناي ميل كردن است، و در اصطلاح تجويد، ميل دادن فتحه به طرف كسره و الف به طرف ياء است.
سبب اماله كسره و ياء مي‎ باشد، يعني چنانچه كلمه‎اي داراي كسره يا حرف (ي) باشد، فتحه يا الف ماقبل يا ما بعد آنها اِمالة مي ‎شود، و در جاهايي بدون سبب هم اماله مي‎ گردد.

اماله بر دو قسم است: اماله صغري و اماله كبري
اماله صغري: آن است كه فتحه و الف اندكي به سمت كسره و ياء ميل داده شوند، يعني بين فتحه و كسره يا بين الف و ياء مانند: اِنَّا ـ اِيَّاكَ ـ كِتَاب، كه فتحة ما بعد كسره در هر سه كلمه مذكور اماله مي‎ شوند.
ـ حَيات ـ كه الف مقصوره مابعد ياء در آن اماله مي‎ شود.
الِ ـ عَالِم، كه الف ماقبل كسره در هر دو كلمه اماله مي‎ شوند.
ـ جَاءَ ـ شَاءَ، كه بدون داشتن سبب اماله مي‎ شود.
منظور از امالة صغري در مثالهاي بالا عدم اشباع فتحة ماقبل الف است كه همان ترقيق الف مي‎ باشد. اماله صغري را اماله بين بين هم مي‎ گويند.
اماله كبري: عبارت است از ميل دادن بسيار فتحه به طرف كسره و الف به جانب ياء مي‎ باشد مانند: مَجْرَيهَا،
/پاورقي 1. سورة هود، آيه 41./
كه فتحه راء به كسره ادا مي‎ شود و براي اينكه اماله شود، بايد حرف مزبور اندكي كشيده شود.
بطور خلاصه مي‎ توان گفت: اماله ميل دادن فتحه به كسره و الف به ياء و ياء به طرف الف و كسره به ياء است.
اماله ضد استعلاء مي‎ باشد.
فايده و هدف از اماله كردن، آسان گردانيدن لفظ است. زيرا صوت به سبب فتحه ميل به بالا دارد، و به جهت كسره ميل به پائين دارد، و براي سهولت تلفظ و اينكه فرود، ساده‎تر از صعود است، فتحه و الف را به طرف كسره و ياء ميل مي‎ دهند.

اِنْحِراف
مصدر باب انفعال مي‎ باشد، و به معناي قبول ميل كردن است. دو حرف (لام ـ راء) داراي اين صفت مي‎ باشند. و به همين مناسبت آنها را حروف - مُنْحَرِفَه- مي‎ نامند، زيرا هنگام تلفظ -لام-، زبان از محل مخرج مربوط به طرف لثِه و دندانها ميل مي‎ كند و موقع اداي - راء- زبان اندكي به طرف درون كامل بالا منحرف مي‎ شود. حرف راء را مفخمه نيز مي‎ گويند.
البته بعضي از قرّاء چون - راء- انحرافش نسبت به -لام- كمتر است، تنها -لام- را از حروف مُنْحَرِفَه مي‎ دانند.

اِنْفِتاح
مصدر باب انفعال است، و به معني قبول باز شدن و گشودن مي‎ باشد. انفتاح ضد اطباق است. به استثناي چهار حرف كه مُطبقه هستند.
/پاورقي 2. به عنوان -اطباق- مراجعه كنيد./
بيست و چهار حرف از حروف الفبا داراي صفت انفتاح مي‎ باشند، كه به آنها حروف مُنْفَتِحَه مي‎ گويند، چون هنگام تلفظ آنها زبان از كام بالا جدا و گشوده مي‎ شود و آنرا نمي ‎پوشاند، و اين حروف به نازكي ادا مي‎ شوند.

بُحَّة
بُحَّهَ بر وزن غُدَّه به معناي خشونت و غلظت صدا مي‎ باشد. از حروف الفبا حرف - حاء- داراي اين صفت است، و آن را -مَبْحُوحَه- مي‎ نامند. زيرا در اداي آن، غلظت و فشردگي در حلق بوجود مي‎ آيد، و در صورت عدم رعايت اين صفت، شبيه (ه) مي‎ گردد، و به همين سبب برخي آنرا حرف مضغوطه نيز گفته‎اند مانند: اَلْحَمْدُ ـ اَحَدٌ. بُحّه از صفات عارضي حروف است.

بسْمِلَه
- بسمله- مخفّف بسم الله الرحمان الرحيم است كه در ابتداي سوره‎هاي قرآن مجيد به جز سوره توبه مي‎ باشد. بسم الله، آيه مستقلي مي‎ باشد، و براي هر سوره جداگانه نازل شده است،‌ و خواندن آن در اول هر سوره لازم است. آنچه مربوط به تجويد مي‎ باشد اين است كه: قطع و وصل بسم الله الرحمن الرحيم به سوره ماقبل يا مابعد آن به چهار شيوه زير مي‎ باشد:
1. وصل به طرفين آن، يعني وصل از آخر سورة سابق به اول سوره لاحق (بعدي)
2. قطع از طرفين، يعني جدا كردن آن از آخر سورة قبل و اول سوره بعد.
3. قطع از آخر سوره قبل و وصل به اول سوره بعد.
4. وصل به آخر سوره قبل و قطع از اول سورة بعد.
سه شيوه اول و دوم و سوم جايز است و شيوه چهارم ممنوع و مردود مي‎ باشد زيرا بسم الله براي افتتاح سوره است.
البته شيوه سوم بهتر و اوليتر مي‎ باشد. قرّاءِ سبعه وصل بسم الله الرحمن الرحيم را به اول ده سوره مستحب و از محسّنات قرائت شمرده‎اند، سوره‎هاي مذكور عبارتند از:
1. سوره حمد 2. انعام 3. كهف 4. انبياء 5. سباء 6. فاطر 7. قمر 8. الرحمان 9. الحاقة 10. القارعة
و نيز وصل بسم الله... را به 9 سوره زير مكروه دانسته و قطع نموده‎اند:
1. سوره محمّد 2. سوره قيامه 3. سوره عَبس 4. سوره مطفّفين 5. سوره بلد 6. سوره بينه 7. سوره تكاثر 8. هُمزه 9. كهف
و در بقيه سوره‎هاي قرآن كريم، قطع و يا وصل بسمله به اول سوره اختياري است.
كسي كه از قسمتهاي ديگر سوره‎ها شروع مي‎ كند، مثلاً از وسط سوره بقره شروع به قرائت مي‎ كند، اگر آيه‎اي را كه شروع مي‎ كند، ‌با نام خداوند شروع مي‎ شود، چه اسم ظاهر يا ضمير باشد، گفتن بسم الله الرحمن الرحيم مستحب است و چنانچه اسم شيطان باشد چه اسم ظاهر يا ضمير، نخواندن بسم الله... بهتر است. و نيز اگر آيه در مورد نعمتهاي الهي و ذكر بهشت يا اوصاف مؤمنان و نظائر آن است، خواندن بسمله در آغاز نيكوتر است، و اگر آيه‎اي را كه شروع مي‎ كند درباره دوزخ و اوصاف كافران و منافقان و نظائر آن است،‌ نخواندن بسم الله بهتر است، و نيز گفته شده از آنجا كه سوره توبه با بسم الله الرحمن الرحيم شروع نمي‎شود، از هر كجاي اين سوره نيز قاري شروع به خواندن نمايد، نخواندن بسمله بهتر است.

بَيْنِيَّه
بَيْنِيَّه به حروف كلمات -نور علمي- ‌كه حد فاصل و ميان شدت و رخوت هستند، حروف بَيْنِيَّة مي‎ گويند. اين حروف را جهت سهولت حفظ كردن در دو كلمه (نور علمي) جمع كرده‎اند.
زيرا نه چندان با شدت تلفظ مي‎ شوند كه صدا بكلي راكد و مانع جريان صوت گردد، و نه چنان با سستي گفته مي‎ شوند كه مانند حروف رخوت محتاج كشش زياد باشند. آنها چنانكه گفتيم عبارتند از (ن ـ و ـ ر ـ ع ـ ل ـ م ـ ي) البته بعضي (و ـ ي) را جزو حروف بَيْنِيَّه به حساب نياورده، و آنها را پنج حرف ذكر كرده‎اند.

تجويد
تجويد مصدر باب - تفعيل- به معناي نيكو كردن و در اصطلاح، به علمي كه در آن از شناسايي مخارج و صفات حروف تهجّي، و محل وقف و وصل، و قواعد و دستورهاي قرائت قرآن مجيد، و نيكو خواندن بحث است، گفته مي‎ شود.
تجويد راهنماي صحيح خواندن قرآن مجيد است. زيرا قرآن در سوره مزّمّل در اين باره به ما دستور داده كه آنرا صحيح و با تأنّي و شمرده بخوانيم، آنجا كه مي‎ فرمايد:
وَ رَتِّلِ الْقُرآنَ تَرْتِيلاً،
/پاورقي 3. سورة مزّمّل، آية 4./
يعني قرآن را با تأنّي و شمرده بخوان، و حروف آنرا آشكار كن.

و در مورد - تَرْتِيل- از علي عليه السّلام آمده است كه فرمود:
اَلتَّرْتيلُ حِفْظُ الوُقُوفِ وَ بَيانُ الْحُرُوفِ،
ترتيل يعني محافظت وقف‎ها و بيان حروف است. (منظور از بيان حروف احتمالاً رعايت مخارج و صفات آن است.)
لذا علم تجويد به دو قسم تقسيم مي‎ شود:
1. شناسائي مخارج و صفات حروف، و ساير دستور‎هاي قرائت.
2. شناختن محل‎هاي وقف، يعني جاهايي از قرآن كه بايد در آنجا وقف كرد. تلفظ حروف در زبان عرب اهميّت زيادي دارد، زيرا گاهي اوقات معناي كلمه و جمله با تغيير تلفّظ حروف عوض مي‎ شود، مثلاً: سَئَلَ يعني پرسش كرد در حاليكه، سَعَلَ با عليه السلام يعني سرفه كرد. يا صَمَد يعني بي‎ نياز، از صفات خداوند است و ثَمَد با - ث- سه نقطه به معني آب كم و حفره‎اي است كه آب باران در آن جمع مي‎ شود. يا -صَلِّ- يعني درود بفرست، درحاليكه سَلِّ يعني تسليت بده.
با توجه به مثالهاي فوق به اهميت تلفظ صحيح كلمات پي مي‎ بريم. به اين نكته مخصوصاً در خواندن دعا بسيار بايد توجه كرد، زيرا در دعا ما با خداوند سخن مي‎ گوئيم، پس بايد صحيح، و با كلمات درست منظور و مقصود خودمان را چه از زبان پيشوايان دين و چه از زبان خودمان بيان كنيم.
نقل شده اولين كسي كه به علم تجويد پرداخت ابو مزاحم موسي بن عبيدالله بود، كه در قرن چهارم هجري مي‎ زيسته است.

تَحقيق
عبارت از ادا كردن حق هر يك از حروف از حيث مخرج، و رعايت صفات ويژه، و حركات، و تشديد، و تحقق همزه، و تفكيك حروف و كلمات از يكديگر است، با ملاحظه محل وقف و با تأنّي و شمرده خواندن، اين روش، طريقه همزه و كسائي و وَرش و هشام و ابن ذكوان و حفص راوي عاصم واعشي است. و براي نو آموزان مناسب نمي ‎باشد. و از جهت تدبّر و انديشيدن در آيات نيز مفيد است.
چنانچه سيوطي در الاتقان تحقيق را براي تعليم و تمرين تلاوت دانسته و آنرا نوعي از ترتيل شمرده است.
به عبارت ديگر تحقيق به معني رسيدگي و اطلاع يافتن بر حقيقت چيزي است و در اصطلاح تجويد عبارت از ادا كردن حق حرف از مخرج مربوطه با رعايت صفات آن است. مانند تلفظ همزه از مخرج خود با رعايت صفات جهر، شدّت و نَبر و غيره مي‎ باشد.
/پاورقي 4. در مورد صفات جهر و شدت و نَبر به صفات حروف مراجعه شود./
به عبارت ديگر چون بعضي حروف از نظر مخرج متحد هستند، امّا صفات آنها متفاوت است مانند: (تاء ـ طاء) و يا در صفات مشترك هستند و از جهت مخرج متفاوت مي‎ باشند مانند: (تاء و كاف) يا (جيم و دال) يا (ميم و نون) بنابراين بايد حق هر يك از حروف و صفات مربوطه آنها را ادا نمود تا خللي در قرائت بوجود نيايد.