اصطلاحات تجويد(?)
حروف شمسي و قمري
حروف الفبا بر دو قسم است: شمسي و قمري
حروف شمسي: حروفي است كه هرگاه بعد از الف و لام (حرف تعريف) واقع شوند لام حرف تعريف در حروف مذكور به سبب نزديكي مخرج ادغام مي ‎گردد و آنرا ادغام شمسيّه مي ‎نامند.
حروف شمسي عبارتند از: تاء ـ ثاء ـ دال ـ ذال ـ راء ـ زاء ـ سين ‍ـ شين ـ صاد ـ ضاد ـ طاء ـ ظاء ـ لام ـ نون.
حروف قمري: آنست كه هر گاه بعد الف و لام تعريف (اَلْ) قرار گيرند، حرف لام به دليل دوري مخرج اظهار مي ‎شود.
حروف قمري عبارتند از: همزه ـ باء ـ جيم ـ حاء ـ خاء ـ عين ـ غين ـ فاء ـ قاف ـ كاف ‍ـ ميم ـ هاء ـ واو ـ ياء.

حروف تهجّي
-هِجاء- يعني شمردن حروف با اسامي آنها، و مجموع حروف از - الف- تا - ياء- را حروف تهجّي مي ‎نامند.
حروف تهجّي يا الفباي زبان عرب را بعضي بيست و هشت حرف و بعضي -الف- را هم اضافه كرده و بيست و نه حرف گفته‎اند.
آنهايي كه الف را به حساب حروف تهجّي نمي آورند، دليلشان اين است كه چون الف از فضاي دهان خارج مي ‎شود، و تكيه گاهي ندارد، و قائم به غير است.
و هميشه ساكن بوده و به تنهائي ادا نمي ‎شود، و از حروف شمسي و قمري هم نيست. لذا آنرا در شمار حروف قرار نمي ‎دهند.
و آنهايي كه الف را جزو حروف الفبا شمرده‎اند، معتقدند كه -الف- هم مانند ساير حروف داراي مخرج است، و مخرج الف همان فضاي دهان است. و از حروف جوفي يا هوائي است.
حروف الفبا يا حروف تهجّي عبارتند از:
همزه ـ باء ـ تاء ـ ثاء ـ جيم ـ حاء ـ خاء ـ دال ـ ذال ـ راء ـ زاء ـ سين ـ شين ـ صاد ـ ضاد ـ طاء ـ ظاء ـ عين ـ غين ـ فاء ـ قاف ـ كاف ـ لام ـ ميم ـ نون ـ هاء ـ واو ـ الف ـ ياء.
تمام حروف الفبا در آي 154 سوره آل عمران و نيز در آخرين آيه سوره فتح آمده است.
اين نكته نيز قابل ذكر است كه -الف- با همزه فرقهايي دارد كه عبارتند از: همزه قبول حركت مي‎كند، و در اول و وسط و آخر كلمات واقع مي ‎شود. و به صورت‎هاي مختلف نوشته مي ‎شود مانند: اَللهُ ـ أنْبِئْهُمْ ـ يُؤْمِنُ ـ ساءَ، ولي - الف-، قبول حركت نمي ‎كند، و هميشه ساكن و ماقبل از آن مفتوح است (فتحه دارد). و هيچ گاه در اول كلمه قرار نمي ‎گيرد. و فقط در وسط و آخر كلمه مي ‎آيد، و همواره به شكل الف نوشته مي‎ شود مانند: عَلامَات ـ نَار ـ مِمَّا ـ دَعا.
و چون الف هميشه ماقبلش فتحه است، در رسم الخط قرآن‎هاي بعضي كشورها قبل از الف فتحه مي‎ گذارند مانند: مَا ـ كَانَ ـ اَبْوَاب ـ اَلنَّاس ـ قَالَ ... ولي در بعضي قرآنها الف كوتاه گذاشته مي ‎شود مانند: ما ـ كانَ ـ اَبْواب ـ النّاس و قالَ.

حرف -لام-
-لام- از حروف مُستفله است، و اصل در تلفظ آن ترقيق مي ‎باشد. و هنگام تلفظ، صوت و زبان به طرف پائين ميل كرده و به نازكي ادا مي ‎شود، و تغليظ آن به تبعيت از حروف مستعليه صورت مي ‎گيرد. يعني اگر ماقبل يا مابعد و يا طرفين لام يكي از حروف مستعلية قرار گيرد، تغليظ مي ‎شود. و در غير اين صورت ترقيق مي گردد، مانند: قُلْ ـ اَلصَّلوه ـ سُلْطَان ـ وَلْيَتَلَطَّف ـ خَلَقْنَا ـ وَاغْلُظ ـ صَلْصَال ـ قابل ذكر مي ‎باشد كه در هر صورت بطور كلي ترقيق -لام- اوليتر است.

حرف رَدْع
رَدْع به معني رد كردن، و انكار مطلب ماقبل، و اثبات جمله ما بعد مي‎ باشد. و -كَلّا- را كه به معني (چنين نيست) مي‎ باشد، حرف ردع مي ‎گويند. در قرآن مجيد حرف رَدْع سي و سه بار و در 15 سوره آمده است، كه به اتفاق علماي علم قرائت و تفسير در 7 جاي آن براي رد كردن مطلب ماقبل و اثبات جمله مابعد است. و بايد بر -كَلّا- وقف شود. مواضع مذكور در قرآن عبارتند از:
1. آيات 78 و 79 سوره مريم
2. آيات 81 و 82 سوره مريم
3. آيات 14 و 15 سورة شعراءِ
4. آيات 61 و 62 سورة شعراء
5. آيه 27 سورة نساء
6. آيات 15 و 16 سوره مدّثّر
7. آيات 10 و 11 سوره قيامة
مثلاً در آيه 15 و 16 سوره مدّثّر مي ‎فرمايد: ثُمَّ يَطْمَعُ اَنْ أزِيدَ كَلّا (يعني پس طمع دارد كه مال و اولاد، بيشترش دهم ـ نچنان است. احتمالاً در مورد وليد بن مغيره مي ‎باشد.)

حركت
براي خواندن كلمات عربي روي حروف، علائم و نشانه‎هايي قرار مي‎دهند كه به آنها حركات مي‎ گويند. براي تلفظ حروف سه حركت بكار مي ‎برند كه عبارتند از: ضمّه يا پيش (ـُ) فتحه يا زِبر (ـَ) و كسره يا زير (ـِ) حرف فتحه ‎دار را -مَفتوح- و حرف ضمّه ‎دار را - مَضموم- و حروف كسره‎ دار را - مَكسور- مي ‎گويند. مانند كُتِبَ كه كاف مضموم و ت مكسور و ب مفتوح است.
حروف حلق از حلق يا گلو شش حرف خارج مي‎ شود كه، به حروف حلقي معروف ‎اند آنها عبارتند از: 1. همزه 2. هاء 3. عين 4. حاء 5. غين 6. خاء.
همزه و هاء از ابتداي حلق و عين و حاء از وسط حلق و غين و خاء از آخر حلق ادا مي‎ شوند.
پس مخارج حروف حلقي از ابتداي حنجره به سمت دهان به ترتيب عبارتند از: همزه ـ هاء ـ عين ـ حاء ـ غين ـ خاء.

حروف دهان
دهان داراي ده مخرج است، و هجده حرف از حروف الفبا از آن خارج مي ‎شود كه عبارتند از:
تاء ـ ثاء ـ جيم ـ دال ـ ذال ـ راء ـ زاء ـ سين ـ شين ـ صاد ـ ضاد ـ طاء ـ ظاء ـ قاف ـ كاف ـ لام ـ نون ـ ياء
از آنجا كه اداي بيشتر حروف دهان به دندانها بستگي دارد، معمولاً در بيان حروف دهان به تقسيمات دندانها و اقسام آن اشاره مي ‎كنند.
/پاورقي 1. در مورد اقسام دندانها به قسمتي تحت همين عنوان مراجعه شود./

مخارج ده گانة حروف كه از دهان ادا مي‎ شوند عبارتند از:
1. مخرج قاف: انتهاي زبان با آنچه مقابل آن است از كام، و ابتداي زبان كوچك كه، آزاد و سمت حلق قرار گرفته، و با نگه داشتن هوا، و رها كردن يك دفعه آن، پديد مي ‎آيد. حرف قاف را غَلْصَمي مي ‎نامند. زيرا از محل غَلْصَمَه، يعني ابتداي زبان كوچك كه آزاد است بيان مي‎ شود.
2. مخرج كاف: انتهاي زبان با آنچه برابر آن است. از كام بالا، و آخر زبان كوچك كه، به سقف دهان متصل است. مخرج كاف كمي بيرونتر از مخرج قاف، و به فضاي دهان نزديكتر است. و مانند قاف با نگه داشتن كامل هوا، و رها كردن يك دفعه آن ادا مي شود.
حرف كاف را عَكْدي مي نامند، زيرا از انتهاي زبان كوچك كه به سقف دهان متصل است ادا مي شود. و چون زبان كوچك را به عربي لَهات مي‎گويند، دو حرف (ق و ك) را كه زبان كوچك در ادا آنها دخالت دارد لَهَوي مي گويند.
3. مخرج ضاد: اتصال كنار بُن زبان از طرف راست يا چپ، به پهلوي دندانهاي كرسي بزرگ بالا است. حرف ضاد را حرف ضِرْسي مي ‎نامند. كه منسوب به اَضْراس (از دندانها) است. و نيز -حافي- نيز مي‎گويند به معني جانب و طرف، منظور كنار زبان است.
4. مخرج جيم ـ شين ـ ياء غير مدّي: ميان جزء پيشين زبان به سطح كام بالا كه پست و بلند است مي‎ باشد. با اين فرق كه در اداء جيم، زبان به كام متصل مي ‎شود، ولي در تلفظ شين و ياء، زبان كاملاً نمي‎ چسبد و هوا حبس نمي‎ شود. اين سه حرف را -شَجَري- مي ‎گويند. شجر شكاف دهان و گشادگي آن است كه در اداي اين حروف دخالت دارد.
5. مخرج لام: چسباندن كنار زبان از آخر مخرج ضاد تا سر زبان به لثه و كام بالا است، به قسمتي كه روبروي هشت دندان ضَواحك و اَنياب و رَباعيات و ثَناياي بالا از دو طرف قرار مي ‎گيرد.
6. مخرج نون: اتصال كنار زبان تا سر زبان به لثه و كام بالا، به مقداري كه برابر چهار دندان رباعيات و ثناياي بالا از دو طرف است، ‌واقع مي ‎شود. (كمي پائين‎تر از مخرج لام)
7. مخرج راء: سر زبان مايل به پشت آن به لثه و كام بالا است. چنانكه برابر دو دندان ثناياي بالا قرار گيرد و كاملاً به سقف دهان چسبيده نشود بلكه مماس با آن باشد.
البته براي حروف لام ـ نون و راء به سبب شدت نزديكي يك مخرج قائل هستند. به اين حروف، حروف لِثَوي هم مي‎ گويند، زيرا لثه در اداي آنها دخالت دارد و بعضي به خاطر اينكه تيزي كنار زبان نيز در تلفظ آنها نقش دارد به آنها حروف ذَوْلَقي نيز گفته‎اند.
8. مخرج حروف طاء ـ دال و تاء: انطباق روي سر زبان است تا كناره‎هاي آن، به بُن دندانهاي ثناياي بالا، و لثه و ناهمواريهاي سقف دهان، كه از نگهداري كامل هوا و بيرون دادن ناگهاني آن پديد مي ‎آيند.
اين حروف را به لحاظ اينكه ناهمواريهاي سقف دهان در تلفظ آنها بكار مي ‎رود، حروف نِطْعي مي‎ گويند، زيرا -نِطْع- ناهمواريهاي سقف دهان است. حروف مذكور به ترتيب از سقف دهان به جانب بن دندان عبارتند از: طاء ـ دال ـ تاء.
قابل ذكر است كه - طاء- داراي صفات - اِطباق و اِستعلاء- است، و اگر رعايت صفات آن نشود، با - ت- اشتباه مي‎ شود.
9. مخرج ص ـ سين ـ زاء: سر زبان است، به قسمت فوقاني پشت دندانهاي ثناياي زيرين، به گونه‎اي كه كمي فاصله و گشادگي ميان سر زبان و دندان پديد آيد. مخرج اين حروف به ترتيب از داخل دهان به طرف خارج عبارت است از صاد ـ سين ـ زاء
قابل ذكر است كه صاد داراي صفات اطباق و استعلاء است و در صورت عدم رعايت آنها به شين شباهت پيدا مي ‎كند. اين حروف به حروف - اَسَلي- نيز معروفند زيرا اَسَله به معني سرزبان است.
10. مخرج ظاء ـ ذال و تاء: اتصال روي سرزبان است، به تيزي سر دندانهاي ثناياي بالا، و آنها را حروف ذَوْلَقي نامند. زيرا تيزي هر چيزي و طرفي از زبان را ذَولق نامند. كه در اداي اين سه حرف دخالت دارد. مخرج اين حروف به ترتيب عبارت است از: ظاء ـ ذال ـ ثاء.
ظاء داراي صفات اطباق و استعلاء است.
/پاورقي 2. به عنوان اطباق و استعلاء مراجعه كنيد./
و بايد طوري ادا شود كه، از دو حرف ديگر مشخص گردد.