تفاوت تجويد با قرائت
كسي كه قواعد قرات سبعه را فرا گرفته و مي‎ خواهد قرآن را تلاوت نمايد آيا مخارج حروف را بايد در هر يك از قرائت‎هاي هفتگانه و يا دهگانه و... به طور يكسان رعايت كند يا مخارج حروف هم طبق قراات اختلافي است؟ آيا ادغام يرملون را در ديگر قرائت‎ها هم بايد عمل نمايد يا اينكه ادغام يرملون مخصوص قرائت عاصم است؟ و قواعد ديگر همچنين. و خلاصه قاري قرآن چه مواردي را بايد در همه قرائت‎ها رعايت كند و چه مواردي را بايد با اختلاف، تلاوت نمايد؟ با تعريف و تشريح جداگانه قرائت و تجويد، تفاوتشان و همچنين جواب سؤالات حاصل مي‎ شود. براي بيان مطلب، مقدمتاً بايد بگوييم كه قرائت بر دو نوع است: 1. قرائت بالمعني الأعم. 2. قرائت بالمعني الأخص. منظور از -قرات بالمعني الأعم-، همان است كه در عرف جامعه قاريان، مقصود مي‎ شود كه مترادف معناي - تلاوت- است؛ يعني خواندن قرآن، حال به صورت ترتيل يا تحقيق و يا غيره باشد. و منظور از - قرائت بالمعني الأخص- آن است كه در كتب تخصصي علوم قرآني از آن بحث مي‎ شود كه منسوب به يكي از قرّا سبعه يا عشر و يا... مي‎ باشد. به بيان واضحتر: وقتي مي‎ گوييم ابن كثير آيه چهارم از سوره فاتحه را - مَلِكِ يوم الدّين- قرائت نموده،
/پاورقي 1. التيسير في القراات السبع، ابو عمرو عثمان بن سعيد الداني الاموي، ص 18./
منظور اين است كه قرائت ابن كثير در اين آيه چنين است. يا وقتي كه مي‎ گوييم -عاصم- همين آيه را - مالِكِ يوم الدّين- قرائت نموده،
/پاورقي 2. التيسير في القراات السبع، ابو عمرو عثمان بن سعيد الداني الاموي، ص 18./
منظور همان - قرائت- عاصم است، به بيان ديگر مصاديق واقعي - روايت حفص از عاصم- قرائت بالمعني الأخص است و يا منظور از بالمعني الأخص، هر يك ار قرائت مختص قرّا سبعه را گويند كه مخصوص آن قاري مي‎ باشد. و امّا معناي تجويد: سرالبيان مي‎ نويسد: - تجويد، مصدر باب تفعيل، در لغت به معناي نيكوكردن و در اصطلاح، علمي است كه در آن از شناسائي مخارج و صفات حروف تهجي و محل وقت و وصل و قواعد و دستورها قرائت قرآن مجيد و نيكو خواندن آن بحث مي‎ شود-.
/پاورقي 3. سرالبيان، حسن بيگلري، ص 144./
و حليه القرآن با بيان واضحتر مي‎ گويد: -تجويد، در لغت به معناي تحسين، تكميل، نيكو گردانيدن آمده است. بديهي است آيات الهي با رعايت قواعد ويژه‎اي كه ان شا الله فرا خواهيم گرفت، زيباتر، نيكوتر و تكميل‎تر، تلاوت خواهد شد و لذا اين قواعد را تجويدِ قرآن ناميده ‎اند-. -تجويد- در اصطلاحِ قرائت عبارت است از: اداي حرف از مخرجش همراه با اعطاي -حق و مستحق- آن حرف. - حقّ حرف-: عبارت است از صفات لازمه آن حرف، منظور از صفات لازمه حرف،‌ حالاتي است كه حرف در حالت - انفراد- و بدون تركيب داراست؛ مانند استعلا، استفال، جهر،‌ همس، شدّت و... - مستحق حرف-: عبارت است از: احكامي كه از صفاتِ لازمه آن حرف ناشي مي‎ شود. منظور از احكام، حالاتي است كه براي حرف در -تركيب- با حروف ديگر و حركات مختلفه پيش مي‎ آيد. مانند: تفخيم و ترقيق، ادغام و اظهار و...
/پاورقي 4. حليه ‌القرآن، سيد محسن موسوي، ص 26./
با دقت و تأمّل در معناي لغوي تجويد با دو تعريف مذكور كه شد به اين نتيجه مي‎ رسيم كه - تجويد- صرفاً جهت - راحتي- و - نيكويي- در تلفظ و ادا نمودن كلمات عربي مي‎ باشد،
/پاورقي 5. همان گونه كه در تعريف آن اين دو قيد آورده شده بود./
و با تعمّق در معناي اصطلاحي تجويد و مقايسه آن با معناي لغوي، نتيجه حاصل مي‎ شود كه - مخارج حروف، صفات حروف و احكامي كه در رهگذر تركيب حروف و كلمات پديد مي‎ آيد مثل: احكام نون ساكنه و تنوين، وقف، ادغام و...- جزو مسائل قرائت ـ قرائتي كه منظور از آن مثلاً روايت حفص از عاصم باشد ـ نيست. خوانندگان محترم تحقيقاً اينجا گمان خواهند نمود كه منظور ما اين است كه كتب تجويد كه نوشته شده بر مبناي روايت حفص از عاصم نيست؛ چرا كه در تمامي كتب تجويدي فقط از همين مسائل (صفات حروف، تفخيم و ترقيق، ادغام و...) به عنوان روايت حفص از عاصم بحث شده كه ما اين‎ها را جزو تجويد به حساب آورديم و تجويد را هم جداي از قرائت دانستيم! در پاسخ گوييم: منظور ما اين نيست كه تمامي مباحث مربوط به ادغام جزو تجويد است نه قرائت بلكه مي‎ گوييم مباحثي كه شامل تعريف تجويد مي‎ شود جزو تجويد است و تجويد هم جداي از قرائت مي‎ باشد، چه بسا كه در يكي از ائمه قرائت در باب ادغام، نظر خاصي داشته باشد، مثل عاصم كه در باب ادغام، نظر مستقلي دارد، همچنين در باب مد و نيز در باب تفخيم و ترقيق و ساير قرّا نيز همينطور. منظور اينكه: اين مسائل مورد نظر ما نيست و ما اينها را جزو تجويد به حساب نمي‎آوريم اگر چه در باب ادغام و وقف يا تفخيم و ترقيق ـ كه از ابواب تجويدند ـ بيان شده باشند بلكه ما اين نظرياتِ خاصِّ هر يك از ائمه قرّا را جزو اصول قرائي به حساب آورده و به آنها هم عنوان قرائت ـ بالمعني الأخص ـ را اطلاق مي‎ نماييم. به نظر ما تجويد مختصّ به قرآن نيست بلكه در كليه كلمات عربي جاري مي‎ شود، ولي قرائت و شيوه تلفظ آن مختص به كلمات قرآن است و مثلاً يك عرب زبان وقتي مي‎ خواهد دعا بخواند و به طور مثال به كمله -اللهمّ كُنْ لِوَليك- مي‎ رسد، خواهي نخواهي نون ساكن را در لام ادغام مي‎ دهد، در حالي كه كلمه فوق، اصلاً كلمه قرآني نيست و به قرآن مربوط نمي ‎شود، لذا تجويد را نبايد جزو اصول مختصّه قرآن بشماريم، بلكه از آن جهت كه قرآن به زبان عربي مي‎ باشد و زبان عربي هم اين خصوصيت و قاعده رادارد كه مثلاً اگر نون ساكن يا تنوين به يكي از حروف -ي، ر، م، ل، و، ن- برسد بايد در آنها ادغام شود، به همين جهت است كه مي‎ گوييم قاري، هم اگر بخواهد قرآن را با قرائت -حمزه- بخواند بايد تجويد (ادغام، اظهار، اخفا، قلب، صفات حروف، مخارج حروف، وقف و...) را رعايت بكند و هم اگر بخواهد به قرائت -عاصم- بخواند. به بيان ديگر: تجويد مختص قرائت عاصم نيست بلكه براي قرائت قرآن به هر قرائتي (چه عاصم و چه نافع و چه غيره) بايد موارد تجويدي رعايت شود و قرائت عاصم فقط مختص آن كلماتي است كه در شيوه تلفظِ آن كلمه، عاصم با ساير قرّا اختلاف دارد (حال اين اختلاف چه در اصول قرائت باشد و چه در فروع (فرش الحروف) قرائت). براي نمونه، عاصم در سوره اخلاص، آيه چهارم را بدين صورت قرائت كرده - كُفُواً أَحد-
/پاورقي 6. التيسير، ابوعمرو، ص 226./
(با همزه).
/پاورقي 7. التيسير، ابوعمرو، ص 226./
(طبق قرآنهاي فعلي كه بر اساس روايت حفض از قرائت عاصم نوشته مي‌ شود) ولي ابن كثير همين آيه را بدين صورت قرائت نموده است - كفواً احدا- (با همزه) منظور ما از قرائت عاصم در اين آيه، شيوه تلفظ كلمه - كفواً- است و در هر آيه ديگري هم كه اختلاف قرائتي باشد. - قرائت-، در متن كلمات قرآن است از حيث تلفظ، ولي - تجويد- موضوعي است كه بعداً عارض بر كلمات قرآن شده، بخاطر عربي بودن قرآن. ضمناً متذكّر مي‎ شويم كه هر كدام از ائمه قراات، داراي نشانه‎ها و رموز مختصّ به خود هستند كه اين علامات در حاشيه بعضي از قرآن‎ها براي ذكر اختلافِ قرائتِ آيات آمده است. براي اينكه زمان پيدايش و اتمام قرائت‎هاي هفتگانه بهتر مشخص گردد آنها را با عصر امامت ائمه شيعه عليهم السّلام تطبيق مي‎ دهيم: اولين فرد از قرّا سبعه بنا بر تقدم زماني، -ابن عامر دمشقي- مي‎ باشد كه در سنه نهم هجري متولد شده و گفتيم كه اختلاف در قرائت بعد از دوران امامت حضرت علي عليه السّلام به وجود آمد، پس بايد گفت قراات قرآني تقريباً در دوران امامت امام محمد باقر عليه السّلام جلوه ‎گر شد و تا دوران حضرت امام موسي بن جعفر عليه السّلام ادامه داشت و در بين پنجاه نوع قرائتِ به وجود آمده، فقط هفت قرائت مورد تأييد ائمه از جمله امام صادق عليه السّلام بوده است. از ميان قرّا سبعه پنج نفر اصالتاً ايراني هستند و دو نفر عرب بوده‎اند و همچنين پنج نفر از بزرگان قرا سبعه (عاصم، نافع، حمزه، كسائي و ابوعمرو) از مذهب تشيع بوده‎اند و دو نفر بقيه -ابن عامر و ابن كثير از اهل تسنّن مي‎ باشند.