قرائت و تجويد از منظر فقها
قبل از ارايه ديدگاه‌ فقهاي شيعه در باب رعايت قواعد علم تجويد در نماز لازم است راجع به معناي واژه ترتيل ـ كه در ارتباط تنگاتنگ با اين مبحث است ـ باختصار سخن بگوييم.
خداوند در قرآن كريم، به رسول گرامي خود مي‌ فرمايد: - وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً-، لغت شناسان، مفسران و فقهاي بزرگوار در معناي اين آيه و كلمه ترتيل، مباحث گسترده‌اي را مطرح كرده‌ اند كه ما به مقدار ضرورت، مسأله را تبيين مي‌ كنيم.
معناي ترتيل: جوهري در صحاح خود مي‌ نويسد: ترتيل در قراات به معناي آهسته و آشكار قرات كردن و تبيين حروف و كلمات بدون تجاوز از حدّ آن است.
/پاورقي 1. التّرتيلُ في القراهِ التّرسُّلُ فيها، وَ التّبيينُ بِغيرِ بَغْي، (تفسير مجد البيان، محمد حسين اصفهاني، ص 187، بنياد بعثت)./
مجاهد مي‌ گويد: - ترتيل عبارت است از با تأني خواندن و ظاهر كردن حروف و كلمات در حين قرات-.
/پاورقي 2. تبيان، شيخ طوسي، ج 10، ص 162، مكتبه النّعمان، نجف، به نقل از - مجد البيان-./
شخصي به نام عبدالله بن سليمان از امام صادق عليه السّلام در معناي آيه - وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً- مي‌ پرسد، امام از قول امير مؤمنان عليه السّلام نقل مي‌ كند كه:
-بينْهُ تِبياناً، وَ لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشَّعْرِ، و لا تَنْثُرْهُ نَثرَ الرَّمل، وَ لكن اِفْزَعُوا قُلُوبَكُمُ الْقاسيهَ وَ لا يكُنْ هَمُّ اَحَدكُمْ اخِرَ السُّورهِ-
/پاورقي 3. اصول كافي، كليني، مترجم، ج 4، كتاب فضل القرآن، ص 418، دفتر نشر فرهنگ اهل بيت، تهران./
يعني آن را خوب بيان كن و همانند شعر آن را با شتاب مخوان، و هنگام خواندن مانند ريگ آن را پراكنده مساز، ولي دلهاي سخت خود را به وسيله آن به بيم و هراس افكنيد و همت شما اين نباشد كه سوره را به آخر رسانيد.
در روايتي ديگر از امام علي عليه السّلام ، ترتيل چنين معنا شده است: - حِفظُ الوُقوفِ وَ اَدا الحُروفِ-،
/پاورقي 4. بحار الانوار، علامه مجلسي، ج 67، ص 323، مكتبه الاسلاميه، تهران./
يعني حفظ محل وقفهاي قرآن و تلفظ صحيح حروف.
ترتيل از نظر مفسران و فقها
با توجه به مضمون اين حديث و احاديث ديگر كه در معناي ترتيل آمده است، از مجموع نظرات مفسران قرآن و فقهاي شيعه بر مي‌ آيد كه ترتيل عبارت است از: آهسته و آشكار خواندن قرآن،
/پاورقي 5. تفسير كشّاف، زمخشري، ج 4، ص 152؛ به نقل از مجد البيان، ص 187./
بيان واضح و صحيح حروف و اظهار آن،
/پاورقي 6. تفسير تبيان، ج 7، ص 488، به نقل از - مجد البيان-، ص 188./
ترك مبالغه در مخارج حروف،
/پاورقي 7. نهايه الأحكام، علامه، كتاب الصلاه، باب قراه، علامه،‌ به نقل از - مجد البيان-، ص 189./
بيان حركات و نظم حروف و حفظ محل وقفهاي قرآن در حين قرات آن.
/پاورقي 8. ذكري، شهيد اول، ج 1، كتاب الصلاه، باب قرات، الواجب الرابع، به نقل از - مجد البيان-، ص 189./
به اين ترتيب مي‌ توان گفت: تجويد و ترتيل مترادف يكديگرند.

تجويد در نماز
در مورد اين كه آيا در نماز رعايت قواعد تجويدي واجب و لازم است يا خير، ‌و اگر لازم است چه مقداري از آن بايد رعايت شود، محور بحث را نظرات فقهي حضرت امام خميني رحمت الله عليه قرار مي‌ دهيم و سپس به تبيين آن نظرات مي‌ پردازيم.
وجوب صحت قرات نماز: امام راحل رحمت الله عليه در تحرير الوسيله، مي‌ فرمايد:
- واجب است كه قرات، صحيح باشد، پس اگر عمداً، يك حرف، يا حركت، يا تشديد، يا مانند آن را اخلال كند، نمازش باطل است و كسي كه حمد يا سوره را نمي ‌تواند بخوبي بخواند، ‌واجب است ياد بگيرد-.
/پاورقي 9. تحرير الوسيله، ج 1، كتاب الصلوه، باب في القراه و الذكر، مسأله 12./
با توجه به نظر معظم له، بر هر مكلف فرض و واجب است كه نمازهاي يوميه و واجب خود را صحيح بخواند و بهتر است در اين مورد به افرادي كه اهل فن و خبر (استاد يا آشنا به تجويد نظري و عملي) هستند مراجعه نموده و قرات نماز خود را به آنان عرضه نمايد تا خداي ناكرده بعد از گذشت چندين سال از اين تكليف و خواندن نمازها با قرائت اشتباه و ناصحيح، مجبور به اعاده آن نباشد.
تأكيد ما بر مراجعه به استاد تجويد عملي، از اين رو است كه چه بسا افرادي با مباني علم تجويد آشنا باشند ولي در مقام عمل (تلفظ و ادا) مهارت نداشته باشند.
معيار در صحيح بودن قرات: در تحرير الوسيله مي‌ خوانيم:
- معيار در صحت قرات‌ اين است كه حروف از مخارج خودشان ادا شوند، به طوري كه اهل اين زبان (عربي) در وقت اداي آن حروف بگويند كه او فلان حرف را ادا كرد نه حرف ديگر را-.
/پاورقي 10. تحرير الوسيله، امام خميني رحمت الله عليه، ج 1، كتاب الصلوه، باب في القراه و الذكر، مسأله 13./
در توضيح المسائل امام رحمت الله عليه مسأله شماره 1000 آمده است كه اگر ... به جاي حرفي حرف ديگري بگويد مثلاً به جاي (ض)، (ظ) بگويد ... نماز او باطل است.
از فتاواي گذشته اين نتيجه حاصل مي‌ شود كه فراگيري مقداري از تجويد عملي كه مربوط به نحوه اداي صحيح حروف مي‌ باشد لازم و واجب است. اين مطلب بدان معنا نيست كه صحيح خواندن نماز در گرو گذراندن يك دوره كلاس تجويد نظري و عملي است، بلكه مقصود شناخت اداي صحيح حروف است، مثلاً حرف - ص- طوري ادا شود تا با - س- اشتباه نشود و يا - ض- با - ظ- و يا -ح- با -هـ- و يا - ط- با -ت- و ...
در ادامه مسأله 13 تحرير الوسيله آمده است:
- و همزه وصل وقتي در اثناي قرات قرار گيرد (كه متّصل به كلمه ماقبل مي‌ شود)، مثل همزه ـ ال ـ در - الرحمن الرحيم- و همزه -اهدنا- بنابر احتياط واجب حذف شده و خوانده نشود. و همزه‌ قطع ثابت مانده و خوانده شود، مثل: همزه - انعمت-.
در اصل، مبحث شناخت همزه وصل و قطع مربوط به مباحث علم ادبيات عرب است و در علم تجويد به صورت تبعي مي‌ آيد و شناخت موارد آن در نماز به اين نيست كه مكلف، بايد قواعد مربوط به شناخت آن را فراگيرد، بلكه اگر نمازگزار عادت به وصل نمودن آيات و ديگر اذكار نماز را دارد بايد موارد آن را در نماز بشناسد و از يكديگر تشخيص دهد تا به جاي هم نخواند.
در ادامه مسأله 13 تحرير آمده:
-و در تعيين و تشخيص مخارج حروف، مراعات ريزه كاري‌هاي علماي تجويد لازم نيست، چه رسد به جهاتي (از ريزه كاري‌هاي علماي تجويد) كه به صفات حروف بر مي‌ گردد از قبيل - شدت- و - رخوت- و - تفخيم- و - ترقيق- و - استعلا- و غير اينها-.
فتواي حضرت امام رحمت الله عليه ناظر به مطالبي است كه قبلاً گفته شد و آن پرهيز از پرداختن به ريزه كاري‌ها و ظرافت‌هاي علم تجويد براي خواندن نماز است. امّا توجه به دو نكته ضروري است:
1. جايي كه تمايز حرفي از حرف ديگر مربوط به شناخت صفت آن حرف است، دانستن آن صفت متمايز، ضروري است، به عنوان مثال: شناخت و تمييز حرف - ص- از - س-، در درشت ادا شدن - ص- (تفخيم) و نازك ادا شدن - س- (ترقيق) است و تمييز - ذ- از - ظ- و - ط- از -ت- و بقيه موارد مشابه نيز چنين است.
2. عدم لزوم رعايت - تدقيقات- و ريزه كاريهاي تجويد از باب كفايت حداقل صحت قرات است و گرنه افرادي از قبيل قاريان كه قادر به قرات صحيح و زيباي نماز هستند بجاست تا نماز را هم با رعايت قواعد و ترتيل زيبا قرات كنند؛ كه اين پسنديده‌تر است.