روشهاي قرائت قرآن
دانشمندان علم تجويد اعتقاد دارند كه خداوند در قرآن كريم مسلمانان را به رعايت قواعد تجويد دعوت نموده است؛ زيرا پروردگار خطاب به رسول گرامي خود فرمود:
-وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً-؛
/پاورقي 1. مزمل، 4./
اي پيامبر صلّي الله عليه و آله قرآن را با ترتيل و شمرده بخوان.
امام علي عليه السّلام در تعريف و توضيح واژه ترتيل فرمود:
-التّرتيلُ تَجْويدُ الحُرُوفِ وَ مَعْرِفَهُ الوُقُوفِ-؛
/پاورقي 2. النّشر في القراآت العشر، ج 1، ص 209./
ترتيل عبارت از نيكو ادا كردن حروف و شناخت محل وقف‌هاي قرآن است.
/پاورقي 3. در منابع روايي شيعه، كلام امام عليه السّلام به اين صورت آمده است: -اِنّهُ التّرتيلُ حِفظُ الوُقُوف وَ اَدَا الحُروف-، بحار، ج 84، ص 188، اسلاميه./
از طرفي علم تجويد نيز از كيفيت اداي صحيح حروف و هم چنين حفظ وقوف بحث مي‌ كند.
نتيجه گيري از آيه: واژه - ترتيلا- در آيه بالا مصدر است و چون بعد از فعل امر آمده، دليل بر مبالغه و تأكيد بر فعل امر مي‌ كند. از سويي توصيه‌هاي نبي مكرم اسلام صلّي الله عليه و آله در زمينه صحيح خواني قرآن نشان مي‌ دهد كه حضرتش خود، -مُجَوّد- بوده و قرآن را با لحن زيبايي مي‌ خوانده است، بنابراين منظور آيه دعوت امت پيامبر صلّي الله عليه و آله به قرائت قرآن به صورت ترتيل است.
/پاورقي 4. المنح الفكريه في شرح متن الجزريه، ص 20./
معناي ترتيل: همان گونه كه در فصل دوم به اختصار بيان شد، اين واژه مصدر لغت - رتل- از باب تفعيل است و در لغت به معني - نيكو كردن صدا- مي‌ باشد.
/پاورقي 5. المنجد في اللغه، ص 248، انتشارات اسماعيليان، قم./
امّا اصطلاح ترتيل در نظر عالمان تجويد عبارت است از:
- قرائت قرآن با اداي صحيح حروف و آرامش كامل، همچنين توليد هر حرفي از مخرج مربوط به خود با رعايت صفات آن-
/پاورقي 6. البرهان في تجويد القرآن، محمد صادق قمحاوي، ص 5./
تعريفي كه صاحب نظران براي ترتيل كرده‌اند، از مجموعه سخناني اخذ شده كه در قرآن و روايات معصومين عليهم السّلام آمده است.
تفسير كلمه - ترتيل- به وسيله امير مؤمنان مبناي اصلي در تعريف ترتيل مي‌ باشد. آنجا كه فرمود:
-ترتيل عبارت است از: اداي نيكوي حروف و شناخت محلّ وقفهاي قرآن-.
-ابن عبّاس-، - مجاهد- و ديگران نيز كه به شرح و تعريف اين واژه پرداخته‌اند، تعريف خود را از امام علي عليه السّلام اخذ كرده‌اند.
/پاورقي 7. رجوع كنيد به: النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 207 ـ 208./
امام صادق عليه السّلام در توضيح ترتيل مي‌ فرمايد:
-هُوَ اَنْ تَمكُثَ وَ تُحَسّنَ بهِ صَوْتَك-؛
/پاورقي 8. مجمع البيان، ص 378./
ترتيل يعني اين كه مكث كني و با صداي خوش قرآن بخواني.

روش ترتيل كدام است؟
در زمينه روش‌هاي قرائت قرآن و تقسيمات آن نظرهاي مختلفي ابراز شده است، برخي آن را به ترتيب: ترتيل، تدوير و حدر دانسته‌اند.
/پاورقي 9. منح الفكريه، ص 20./
عده‌اي تحقيق، تدوير، ترتيل و تحدير، و بعضي از پژوهشگران اين علم در كتابهاي خود، روشهاي قرائت را عبارت از تحقيق، تدوير و حدر شمرده‌اند.
در تقسيم بندي‌ هاي ياد شده و امثال آن، قرائت ترتيل يكي از روشهاي خواندن قرآن در كنار ساير روشها مطرح شده است. اين دسته‌ بنديها، اين پرسش را در ذهن قاريان به وجود مي‌ آورد كه آيا خواندن قرآن داراي روشهاي خاصي است؟ اگر چنين است، مباني تقسيم اين روشها از كجا گرفته شده است؟ آيا از قرآن و سخنان معصومين يا از سليقه‌هاي شخصي محققان علوم قرآني؟
در پاسخ بايد گفت: آن چه پايه و اساس قرآني داشته و مسلمانان به آن تشويق شده‌اند، خواندن قرآن به صورت - ترتيل- است. با توجه به تعريف امام علي عليه السّلام و ديگران از واژه‌ ترتيل، مي‌ گوييم: قرآن به هر شكلي كه خوانده شود، در صورتي كه همراه با صحّت قرائت حروف و كلمات قرآن باشد، آن را - ترتيل- گويند.
بنابراين براي تلاوت صحيح قرآن يك روش بيشتر موجود نيست و آن - ترتيل- است. ولي اين روش بر اساس هدف قاري از تلاوت قرآن، صورتهاي متفاوتي به خود مي‌ گيرد. گاهي هدف قاري از قرائت، تعليم و آموزش است، كه به آن قرائت -تحقيق- مي‌ گويند. اگر با تحسين (زيبا گردانيدن) لفظ و صدا همراه باشد، به آن - تَدوير- گفته مي‌ شود و زماني كه تالي قرآن هدفش ختم قرآن و تلاوت آيات بيشتري از كلام الله مجيد باشد، از روش - حدر- يا - تحدير- سود مي‌ جويد.

اقسام ترتيل
1. تحقيق
در لغت به معني - مبالغه در انجام چيزي بدون كمي و زيادي- يا - رسيدن به حقيقت چيزي- باشد. در اصطلاح، عبارت است از: به جا آوردن حق هر حرفي از اشباع مدها، تحقيق همزه‌ها، تمام و كمال آوردن حركات، اظهار كامل حروف و تشديدها، آوردن غنّه‌ها، تفكيك حروف از يكديگر و در نظر گرفتن محلّ وقفهاي مجاز.
/پاورقي 10. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 205./
كاربرد قرائت تحقيق: اين قرائت براي تمرين دادن اندامهاي صوتي جهت اداي حروف و قوام بخشيدن به الفاظ است. اين نوع از قرائت براي نو آموزان تجويد توصيه شده است. البته چگونگي قرائت آن بايد از طريق استاد آموزش داده شود.
توصيه ابن جزري به نو آموزان تجويد و قارياني كه به اين روش قرائت مي‌ كنند، چنين است:
هنگام قرائت تحقيق، نبايد نو آموزان از موازين تجويدي تجاوز نموده و افراط كنند؛ به اين معنا كه حروف ساكن را تحريك ننمايند، يا از حركتها، حروف توليد نشود. از تكرير بيش از اندازه حرف - را- بپرهيزيد و مبالغه در غنّه حرف نون و غير آن نشود. وي در ادامه مي‌ نويسد: -قرائت تحقيق نوعي از روش ترتيل است. روش حمزه كوفي در قرات، تحقيق بوده، چنان چه قرات ورش (غير از طريقي كه از - اصبهاني- نقل شده است)، به تحقيق بوده است.
/پاورقي 11. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 206./

2. حَدْرْ
اين واژه مصدر است. ماضي و مضارع آن حَدَرَ، يحْدُرُ و از ابواب ثلاثي مجرد مي‌ باشد. برخي آن را -تحدير- نيز ناميده‌اند. معناي لغوي آن -سرعت پيدا كردن و در سراشيبي قرار گرفتن- است.
تعريف اصطلاحي - حدر-: سريع خواندن قرآن و تخفيف قواعد آن؛ مانند به قصر خواندن مدها و ساكن كردن حروف متحرك،
/پاورقي 12. مانند: -ارِنَا- كه ابن كثير - اَرْنا- مي‌ خواند و يا - يأتِهِ- كه در قرات قالون - يأتِهْ- خوانده شده است. قارياني كه روش حدر را برگزيده‌اند از اين موارد زياد دارند./
اختلاس و ربودن مقداري از حركت حروف، تخفيف همزه‌ها و خواندن آن به تسهيل و يا ابدال و امثال اينها.
- حدر- روش قرائتي قارياني مانند ابن كثير، ابو جعفر - يكي از قرّا عشره- و ساير قارياني بوده است كه مدّ منفصل را به قصر خوانده ‌اند، مانند: ابوعمرو، يعقوب (يكي از قرّا عشره)، قالون (راوي قرات نافع)‌ و ديگران.

تذكر: رعايت اين موارد در قرائت - حدر- ضروري است:
الف: رعايت دقيق مخارج حروف و آوردن صفات آنها؛
ب: اظهار تشديدها و آوردن كامل غنّه‌ها؛
ج: به كار بستن قواعد مربوط به اظهار، ادغام، ‌قلب و اخفا؛
د: رعايت قواعد تفخيم و ترقيق حروف؛
ه: مدّ دادن مواردي كه مدّ آنها تعيين شده است. مثلاً مدّ لازم را بايد به طول خواند، زيرا چنين تعيين شده است.
و: مراقبت از كشش صداي حرف مدّي و جلوگيري از افراط در اختلاس صداها.
كاربرد - حدر-: ظاهراً از اين قرات، بيشتر براي ختم قرآن و نمازهاي مستحبي استفاده مي‌ شود. كساني كه مايل به زياد خواندن قرآن و كسب فضيلت بيشتري هستند، اين روش را انتخاب مي‌ كنند. استدلال آنها در اين زمينه به آيات و رواياتي است كه به برخي از آنها اشاره مي‌ شود:
ابن مسعود يكي از صحابي رسول خدا صلّي الله عليه و آله مي‌ گويد: پيامبر خدا صلّي الله عليه و آله فرمود:
- مَن قرَأ حَرفاً مِن كتابِ اللهِ فلَهُ حسنَهٌ و الحَسنَهُ بعَشرِ اَمثالِها-،
/پاورقي 13. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 208./
هر كس كه حرفي از كتاب خدا را بخواند، براي او پاداشي است و پاداش آن در آخرت ده برابر است. زيرا قرآن فرمود: -مَنْ جا بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها-.
/پاورقي 14. انعام، 160./
از طرفي يكي از پر فضيلت‌ ترين عبادتها تلاوت قرآن است. بدين جهت، هر اندازه قرآن بيشتر خوانده شود حسنات و ثواب آن مضاعف مي‌ شود. بنابراين قاري قرآن با قرائت - تحدير- به حسنات بيشتري مي‌ رسد و قواعد تجويد را هم رعايت كرده است.
از طريق شيعه نيز از امام محمد باقر عليه السّلام چنين روايت شده است:
- كسي كه در نماز به حال ايستاده قرآن بخواند، براي هر حرفي از آن صد حسنه برايش نوشته مي‌ شود و در نماز به حال نشسته براي هر حرفي پنجاه حسنه و در غير نماز ده حسنه برايش مي‌ نويسند-.
/پاورقي 15. اصول كافي، ترجمه رسولي، ج 4، كتاب فضل القرآن، ص 414، حديث 1./
نكته مهم اين است كه در قرائت حدر نبايد از حدّ - ترتيل- خارج شد، زيرا ترتيل معيار و ملاك صحيح خواني قرآن است. ابن جزري مي‌ نويسد: - و لا يخْرُجُ عَن حدَّ التّرتيل-.
/پاورقي 16. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 207./

تفاوت - تحقيق- و - حدر-: اين دو قرائت سه تفاوت اساسي با يكديگر دارند:
الف: روش حدر براي سريع خواندن قرآن مناسب است، در حالي كه روش تحقيق، خواندن قرآن همراه با طمأنينه و آرامش است.
ب: هدف از قرائت حدر، به دست آوردن حسنات و ثواب بيشتر با خواندن آيات بيشتر است؛: امّا هدف از قرائت تحقيق، تعليم و آموزش است.
ج: در روش حدر بايد مراقب اجراي قواعد تجويدي بود و‌ آنها را به صورت ناقص به جا نياورد، ولي در قرائت تحقيق، قاري قرآن در به كار بستن قواعد نبايد افراط كند.

3. تدوير
تدوير در لغت به معني -گرد و مدوّر گردانيدن چيزي- آمده است. و در اصطلاح عبارت از قرائتي بين تحقيق و حدر است، /پاورقي 17. به عبارت ديگر -تدوير- به كندي - تحقيق- نمي‎باشد و از نظر سرعت، بسان - حدر- خوانده نمي ‎شود./
به اين صورت كه كلام خدا به كارگيري الحان عرب و آواهاي آن، ‌نيكو قرائت مي‎شود. البته زيبا گردانيدن (تحسين) لفظ و صدا به اندازه استطاعت و توانايي است.
/پاورقي 18. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 205./
تلاوت قرآن به روش تدوير، روش بسياري از پيشوايان قرائت بوده است. آنان كه قائل به مدّ دادن مدّ منفصل هستند ولي آن را به حدّ اشباع و طول نمي‎ رسانند. قارياني نظير ابن عامر، كسايي و ديگران به اين روش قرآن خوانده‎ اند. و همه پيشوايان قرائت، اين روش قراتي را مطلوب و صحيح انگاشته‎اند.

نكته‎ها:
1. برخي از پژوهشگران و بزرگان علم قرائات، محور تفاوت قرائتهاي تحقيق، تدوير و حدر را در مراتب مدها دانسته‌اند.
/پاورقي 19. منح الفكريه، ص 21./