درس سوم: اقسام وقف
تعريف وقف تام
هرگاه دو عبارت به گونه اي باشد كه هر يك به تنهايي مستقل و مفيد معنا باشد وبين آنها هيچ گونه رابطه لفظي و معنوي وجود نداشته باشد، وقف بين آن دو، وقف تام است و ابتدا از عبارت دوم، بسيار نيكو و پسنديده است.
اين نوع وقف پس از تمام شدن يك قصه، كلام و موضوع مي باشد، و معمولا در راس آيات است، گرچه در اواسط آيات نيز يافت مي شود.
بنابراين مي توان گفت كه ملاك وقف تام دو چيز است: يكي انقضا و تمام شدن كلام، وديگري مستغني بودن عبارت دوم از عبارت اول.

موارد وقف تام به نحو شايع
در كتب علوم قرآني و علم قرائت، مواردي براي وقف تام ذكر شده است كه بعضي از آنها كلي و قطعي است و بعضي از آنها كلي و قطعي نيست، لذا آنها راتحت عنوان موارد شايع مي آوريم، اين موارد عبارتند از:
1. پايان هر جز، مانند: وقف بر آيه 141 سوره بقره، در پايان جز اول.
2. پايان هر حزب، مانند: وقف بر آيه 176 سوره بقره: لفي شقاق بعيد.
3. نيمه حزب، مانند: وقف بر آيه 60 سوره بقره: ولا تعثوا في الارض مفسدين.
4. ربع حزب، مانند: وقف بر آيه 82 سوره بقره: هم فيها خالدون.
5. پايان هر سوره، مانند: آيه 7 سوره حمد: ولاالضالين.
6. قبل از آغاز هر داستان، مانند: آيه 66 سوره بقره: وموعظة للمتقين، آيه 67آغاز داستان گاو بني اسرائيل است.
همچنين مانند: وقف بر آيه 24 سوره هود: افلا تذكرون، آيه 25 آغاز داستان نوح است.
7. پايان هر داستان، مانند: وقف بر آيه 73 سوره بقره: لعلكم تعقلون، اين آيه، پايان داستان گاو بني اسرائيل است.
همچنين مانند: وقف بر آيه 49 سوره هود: ان العاقبة للمتقين، اين آيه، پايان داستان نوح است كه از آيه 24 اين سوره آغاز شده است.
و نيز مانند: وقف بر آيه 60 سوره هود: الا بعدا لعاد قوم هود، اين آيه، پايان داستان قوم عاد و پيامبرشان، حضرت هود است كه از آيه 50 شروع شده است.
و مانند وقف بر آيه 68 سوره هود: الا بعدا لثمود اين آيه، پايان داستان قوم ثمود و پيامبرشان، حضرت صالح است كه از آيه 61 شروع شده است
8. ركوعات قرآن، مانند: وقف بر آيه 39 سوره بقره: اولئك اصحاب النارهم فيها خالدون و آيه 59 سوره بقره: بما كانوا يفسقون و آيه 283 سوره بقره: بما تعملون عليم و آيه 9 سوره آل عمران: ان الله لا يخلف الميعاد.
9. پيش از ياي ندا، مانند: وقف بر آيه 103 سوره بقره: لو كانوا يعلمون وابتدا به آيه 104: يا ايها الذين امنوا لا تقولوا راعنا و وقف بر آيه 171 سوره بقره: فهم لا يعقلون و ابتدا به آيه 172: يا ايها الذين امنوا كلوا من طيبات مارزقناكم و وقف بر آيه 177 سوره بقره: واولئك هم المتقون و ابتدا به آيه178: يا ايها الذين امنوا كتب عليكم القصاص.
10. پيش از فعل امر، مانند: وقف بر آيه 210 سوره بقره: والي الله ترجع الامور و ابتدا به آيه 211: سل بني اسرائيل و وقف بر آيه 63 سوره آل عمران: فان الله عليم بالمفسدين و ابتدا به آيه 64: قل يا اهل الكتاب و وقف بر آيه 114 سوره هود: ذلك ذكري للذاكرين و ابتدا به آيه 115: واصبر.
11. پيش از قسم، مانند: وقف بر آيه 74 سوره واقعه: فسب ح باسم ربك العظيم و ابتدا به آيه 75: فلا اقسم بمواقع النجوم و وقف بر آيه 37 سوره حاقه: لا ياكله الا الخاطئون و ابتدا به آيه 38: فلا اقسم بما تبصرون و وقف بر آيه 39 سوره معارج: كلا انا خلقناهم مما يعلمون و ابتدا به آيه 40: فلااقسم برب المشارق.
12. پيش از لام قسم، مانند: وقف بر وعرضوا علي ربك صفا و ابتداي به لقد جئتمونا در آيه 48 سوره كهف، و وقف بر آيه 3 سوره بلد: ووالد وما ولد وابتدا به آيه 4: لقد خلقنا الانسان في كبد و وقف بر آيه 3 سوره تين: وهذاالبلد الامين و ابتدا به آيه 4: لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم.
13. پيش از شرط، در صورتي كه جوابش مقدم نشده باشد، مانند: وقف بر آيه 3سوره واقعه: خافضة رافعة و ابتدا به آيه 4: اذا رجت الارض رجا و وقف بر ولا اماني اهل الكتاب و ابتدا به من يعمل سوا در آيه 123 سوره نسا.
تبصره: موارد 9، 10، 11، 12 و 13، تام بودن وقفشان منوط به اين است كه ماده قول، قبل از آنها نيامده باشد، زيرا چنانكه بعدا خواهد آمد، بين قال ومشتقاتش و مقول قول نبايد فاصله انداخت.
14. پيش از كان الله، مانند: وقف بر اذ يبيتون ما لا يرضي من القول و ابتدا به وكان الله بما يعملون محيطا در آيه 108 سوره نسا، و وقف بر يات باخرين و ابتدا به وكان الله علي ذلك قديرا در آيه 133 سوره نسا، و وقف بر فعندالله ثواب الدنيا والاخرة و ابتدا به وكان الله سميعا بصيرا در آيه 134 سوره نسا.
15. پيش از ما كان، مانند: وقف بر آيه 144 سوره آل عمران: وسيجزي الله الشاكرين و ابتدا به آيه 145: وما كان لنفس ان تموت و وقف بر آيه 91سوره نسا: جعلنا لكم عليهم سلطانا مبينا و ابتدا به آيه 92: وما كان لمومن.
16. پيش از استفهام، مانند: وقف بر آيه 27 سوره بقره: اولئك هم الخاسرون و ابتدا به آيه 28: كيف تكفرون بالله و وقف بر آيه 26 سوره نازعات: ان في ذلك لعبرة لمن يخشي و ابتدا به آيه 27: انتم اشد خلقا.
17. پيش از لو لا، مانند: وقف بر وعلمه مما يشا و ابتدا به ولولا دفع الله الناس در آيه 251 سوره بقره، و وقف بر ان يقولوا ربنا الله و ابتدا به ولولادفع الله الناس در آيه 40 سوره حج.
تبصره: موارد 14، 15، 16 و 17، در صورتي وقفشان تام است كه قبل از آنهاقسم، قول و مانند آن نباشد 64 .
18. پيش از ادوات نفي و نهي، مانند: وقف بر آيه 176 سوره بقره: لفي شقاق بعيد و ابتدا به آيه 177: ليس البر و وقف بر آيه 195 سوره آل عمران: والله عنده حسن الثواب و ابتدا به آيه 196: لا يغرنك.
19. فاصله بين عذاب و رحمت و به طور كلي دو آيه اي كه بيانگر صفات متضادباشند، مانند: وقف بر آيه 24 سوره بقره: فاتقوا النار التي وقودها الناس والحجارة و ابتدا به آيه 25: وبشر الذين امنوا وعملوا الصالحات ان لهم جنات تجري من تحتها الانهار.
20. وقف بر آيه اي كه آيه بعدش با الله آغاز مي شود، مانند: وقف بر آيه 11سوره جاثيه: لهم عذاب من رجز اليم و ابتدا به آيه 12: الله الذي سخر لكم البحر.
21. وقف بر انتهاي استثنا، مانند: وقف بر آيه 160 سوره بقره: الا الذين تابواواصلحوا.
و ابتدا به آيه 161: ان الذين كفروا.
22. وقف بر انتهاي قول و گفتار، مانند: وقف بر آيه 47 سوره مدثر: حتي اتينااليقين.

چند نكته درباره وقف تام
1. گاهي براثر رعايت نكردن وقف تام، وصل دو عبارت يا جمله موجب تغيير وفساد معنا و مفهوم آيات قرآن مي شود، در اين حالت، وقف بر آخر عبارت اول، لازم و حتمي، و آن را وقف بيان تام مي نامند، يعني به جهت بيان معناي مقصود، وقف بر اين موارد از تام، لازم است، مانند آياتي كه در ذيل مي آيد:ولا يحزنك قولهم ان العزة لله جميعا، يونس 10، آيه 65
ولا خوف عليهم ولاهم يحزنون الذين ياكلون الربوا، بقره 2، آيه 274 و275
يعرفونه كما يعرفون ابناهم الذين خسروا انفسهم، انعام 6، آيه 20
والله لا يهدي القوم الظالمين الذين امنوا وهاجروا، توبه 9، آيه 19 و20
انهم اصحاب النار الذين يحملون العرش ومن حوله، مومن 40، آيه 6 و7
فتول عنهم يوم يدع الداع، قمر 54، آيه 6
ان الله شديد العقاب للفقرآ المهاجرين، حشر 59، آيه 6 و 7
2. گاهي بعضي از وقفهاي تام بر بعضي ديگر برتري دارد، مانند: وقف بر مالك يوم الدين و اياك نعبد واياك نستعين كه هر دو تام، ولي اولي تماميتش بيش ازدومي است، زيرا آيه دوم در خطاب با ما بعدش، يعني اهدنا الصراط المستقيم مشترك است.
3. همانطور كه قبلا اشاره شد، اختلاف در اعراب، قرائت و تفسير، در وقف وابتدا تاثير دارد، لذا گاهي طبق يك نوع اعراب، قرائت و تفسير، وقف تام است، و طبق نوعي ديگر، وقف كافي يا حسن است، مانند: وقف بر آيه 139 سوره بقره: ونحن له مخلصون كه طبق قرائت ام يقولون تام است و طبق قرائت ام تقولون كافي است.
و نيز مانند: وقف بر مثابة للناس وامنا در آيه 125 سوره بقره، كه بنابر قرائت كسر خا در اتخذوا تام است و بنابر قرائت فتح در اتخذوا كافي است.
و يا مانند الم كه غير تام است، در صورتي كه ذلك الكتاب خبرش باشد، و تام است، در صورتي كه خبر براي مبتداي محذوف باشد: هذا الم، يا مبتدا براي خبر محذوف باشد: الم هذا، و يا مفعول براي فعل محذوف باشد: قل الم
4. داني مي گويد: بعضي از وقفهاي تام به واسطه ارتباط معنايي كه با عبارت بعد از خود دارد، در درجه وقف كافي هستند، و آن در مواردي است كه به اجماع علما وقف تام است، ولي ارتباط معنوي نيز با جمله بعد دارد، مانند: وقف بر وينذر الذين قالوا اتخذ الله ولدا و ابتدا به ما لهم به من علم، و همين طور وقف بر ولا لابئهم و ابتدا بر كبرت كلمة تخرج من افواههم، در حالي كه منظور از كلمة در عبارت اخير، همان اتخذ الله ولدا است.
5. در مواردي كه وقف تام است، گرچه وقف كردن بهتر است، اما وصل آن نيزجايز است، به جز مواردي كه موجب ايهام معناي خلاف باشد، كه به وقف بيان تام مشهور است.