قواعد صوت و لحن
از همان آغاز نزول قرآن، پيامبر صلي الله و عليه و آله و اصحاب آن حضرت به شيوه ترتيل، قرآن را تلاوت مي كردند. برخي از اصحاب آن حضرت، ترتيل را با نغمه‌هاي آهنگين همراه مي كردند و بدين امر شناخته شدند.
قرائت آهنگين و با لحن و صوت در شهرهاي مهم كشور اسلامي از جمله در كوفه و بصره و مصر ادامه يافت، تا در سده‌هاي اخير (قرن 14 هجرى) در كشور مصر به كمال رسيد و هم اكنون در همه كشورهاي اسلامي اجرا مي شود.
قرائت با صوت و لحن يا نغمه و آهنگ در جذابيت و تأثيرگذاري قرائت قرآن و درك معاني آن نقش فراوان دارد.
قرائت آهنگين ضابطه ‌مند و منطبق بر رعايت احكام شرعي و پرهيز از آلودگي به غنا و همراه با رعايت قواعد تجويدي است و لذا فراگيري آن بايد با هدايت قاري برجسته قرآن صورت پذيرد.
قاريان هنرمند قرآن، براي بهره‌مندي از صداي خوب يا نگهداري آن اقدامات بهداشتى، هم ‌چون آماده ساختن تارهاي صوتي و حنجره و تقويت نَفَس و ‌... را رعايت مي كنند.
براي زيبا خواني مي توان از قواعد موسيقي نيز بهره برد، اما درباره به كارگيري قواعد موسيقي در قرائت، بهترين روش، استفاده از شيوه‌هاي قرائت قاريان بزرگ قرآن و تمرين با آنان است.

بهترين و فصيح‌ ترين لهجه و قرائت قرآن كدام است؟
بهترين قرائت قرآن، از ميان قرائت‌هاي مختلف، قرائت عاصم به روايت حفص است، زيرا:
1. قرائت عامه مسلمانان، همين قرائت حفص است و حفص و استادش عاصم به آنچه با قرائت عامه و روايت صحيح موافق بود، به شدت پايبند و علاقه‌ مند بودند. چنين قرائتي كه با روايت صحيح موافق است، قرائتي بوده كه عاصم از استاد خود ابوعبدالرحمان سلمي و او نيز از اميرمؤمنان علي ‌بن ‌ابي طالب عليه السلام اخذ كرده است. حضرت امير عليه السلام نيز به قرائتي كه با نص اصلي وحي ـ‌كه در بين مسلمانان معمول بوده‌ـ تمسك مي كرده است.

2. عاصم در بين قرّاء، معروف به خصوصيات و خصايلي ممتاز بوده كه شخصيت قابل توجهي به او بخشيده است. وي در اخذ قرآن نسبت به ديگران با احتياط بيشتري برخورد كرده است.
/پاورقي 1‌. محمدهادي معرفت، التمهيد، ج‌2، ص‌232./
از ابتداي ورود اسلام به ايران و ديگر كشورهاي اسلامي همچون: مصر، سودان، عراق، سوريه و ‌... مسلمانان به چه قرائت‌هايي قرآن مي خواندند؟
قبل از پاسخ، ذكر اين نكته ضروري است كه با توجه به جمع قرآن در زمان عثمان و انگيزه اين عمل و نگارش چند نسخه و ارسال آنها به مكّه، شام، كوفه، بصره و نگهداري يك نسخه از آن در مدينه، مي توان گفت كه در صدر اسلام در اين مكانها قرآن را با قرائت‌هاي مختلف مي خوانده‌اند.
نكته ديگر اين‌كه در فاصله زماني سال سي تا اوايل قرن چهارم هجرى:
/پاورقي 2‌. يعني عصر ابن مجاهد و كتاب مشهور او به نام السبعه در بحث قرائات قرآن./
قرآن در مناطق مختلف بر اساس قرائت رايج در آنجا نوشته مي شده است.
/پاورقي 3‌. حميدرضا مستفيد، تاثير متقابل رسم و قرائات، ص‌50./
از اين نكته مي توان استفاده كرد كه با دست يافتن به قرآن رايج در مناطق مختلف، به نوع قرائت آنان نيز پي مي بريم:
ايران: مصحف‌ها در ايران، قبل از قرن چهارم هجري بر طبق مصحف اهل بصره بوده كه مطابق قرائت ابو عمرو بصري قرائت مي شده است. از اواسط قرن چهارم به بعد و حتي پيش از آن، قرائت ابوحاتم سجستاني كه از قرّاء غير مشهور است، در اصفهان بسيار مورد توجه قرار گرفته، به‌طوري كه در برهه‌اي از زمان، هر قاري كه به قرائت او قرآن نمي ‌خواند، قاري محسوب نمي ‌شد كه به تدريج در بخش‌هاي ديگر ايران نيز رواج يافت.
/پاورقي 4‌. دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج‌5، ص‌313./
طبق شواهدي در عصر صفويه، ايرانيان به قرائت عاصم از طريق شعبه قرآن مي خواندند،
/پاورقي 5‌. از جمله شواهد تفسير منهج الصادقين است كه مؤلف آن در اين عصر، قرآن را بر اساس اين قرائت تفسير كرده‌است.
و در دوره قاجار، قرائت عاصم به روايت حفص در ايران متداول گشت.
/پاورقي 6‌. در آن عصر در مورد اين روايت چنين آورده: هي متداولة في هذه الاعصار، فان سواد المصاحف يكتب عليها و‌لا‌يكتب سائر القراءات الاّ بالعمرة. (روضات الجنّات، ج‌3، ص‌256./
عربستان: دو شهر مكّه و مدينه داراي مصحف‌هاي عثماني بوده‌اند كه اهل مكّه در اوايل قرن دوم به قرائت عبدالله ابن كثير و اهل مدينه به قرائت نافع بن نعيم، قرآن را تلاوت مي كردند.
/پاورقي 7‌. علامه طباطبايى، قرآن در اسلام، ص‌206./
اين امر تا اواسط قرن چهارم ادامه داشته است. هم اكنون در اين كشور بر اساس روايات حفص از عاصم قرآن كتابت و قرائت مي شود.
سوريه: شام يكي از شهرهاي داراي مصحف عثماني بوده كه قبل از قرن چهارم به قرائت عبدالله ابن عامر تلاوت مي كرده‌اند.
/پاورقي 8‌. ابن مجاهد، السبعة، ص‌87./
اين قرائت در نيمه اوّل قرن چهارم به غير از شام در جزيره و شمال بين النهرين نيز قرائت غالب بوده، امّا در نيمه دوم همين قرن، اين قرائت نفوذ گذشته خود را در شمال بين النهرين حفظ كرد، ولي در شام، قرائت ابوعمرو بصري به رقابت با آن برخاست و در سراسر شام غلبه پيدا كرد،
/پاورقي 9‌. ر.ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج‌4، ص‌176./
به ‌طوري كه در آغاز قرن ششم، تمامي شام به قرائت ابو عمرو بصري تلاوت مي كردند، اما امروزه به قرائت عاصم به روايت حفص قرائت مي كنند.
عراق: به دو شهر بصره و كوفه مصحف‌هاي عثماني ارسال شد. در نيمه اول قرن دوم در كوفه سه قاري مشهور: عاصم، حمزه و كسايي از موقعيتي خاص در امر قرائت برخوردار بودند و مصحف‌هاي عراق بر طبق قرائت اينان كتابت مي شد و بر طبق بعضي از شواهد،
/پاورقي 10‌. ابن مجاهد، همان، ص‌71./
در قرن چهارم در كوفه، قرائت حمزة بن حبيب رواج داشت، ولي در بصره قرائت ابو عمرو بصري رايج بود و مردم بغداد در اواخر قرن چهارم به اين قرائت، قرآن را مي خواندند و در قرن هفتم و هشتم هجرى، قرائت عاصم به روايت شعبه معمول بود.
/پاورقي 11‌. ابوحيان اندلسى، البحر المحيط، ج‌1 ص‌116./
مصر: مصحف‌هاي مصر در قرن چهارم و حتي قبل از آن بر طبق مصاحف مدينه بوده است، بنابراين در اين زمان به قرائت نافع به خصوص به روايت ورش‌ مصري تلاوت مي كرده‌اند،
/پاورقي 12‌. ابن مجاهد، همان، ص‌87./
امّا از اواسط قرن چهارم تا اوايل قرن پنجم به قرائت ابن‌عامر رو آوردند،
/پاورقي 13‌. ابن جزرى، النشر في قرائات العشر، ج‌2، ص‌364./
و در نيمه دوم همين قرن، اين قرائت كم رونق ‌ترين قرائت‌هاي هفت‌ گانه در مصر به شمار مي رفته و اين ضعف در پايان قرن پنجم به اوج خود رسيد.
سپس قرائت ابو عمرو بصري در ميان مصريان مشهور گشته و تا پايان نيمه قرن ‌دوازدهم هجري ادامه يافته است، ولي امروزه قرائت عاصم بن ابي النجود كوفي جاي آن را گرفته است.
/پاورقي 14‌. ر.ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج‌4، ص‌176 و الأضائة في بيان اصول القراءة، ص‌72./
سودان: در بخشي از آن، قرائت ابوعمرو به روايت دوري رايج بوده كه تا به امروز نيز عده‌اي با اين قرائت، تلاوت مي كنند، ولي در شمال سودان قرائت نافع به روايت ورش رواج داشته، ليكن امروزه روايت حفص از عاصم مورد توجه قرار گرفته است.
/پاورقي 15. ر.ك: حميدرضا مستفيد، تأثير متقابل رسم و قرائات، ص‌64./
مغرب:
/پاورقي 16‌. مغرب، سرزميني است از غرب مصر تا اقيانوس اطلس كه شامل كشورهاي ليبى، الجزاير و مراكش مي شود. در آغاز فتح آن مسلمانان همان نام معروف نزد بيزانس‌ها را كه افريقيه بود بر آن اطلاق مي كردند، ليكن بعد از فتح اندلس به كل آن منطقه، مغرب گويند. (لغت نامه، ج‌13، ص‌18736)./
با توجه به اينكه مصحف‌هاي مغرب و اندلس مطابق با مصحف‌هاي كوفه بوده است، قرائت آنان نيز از سال سي هجري تا اواسط قرن چهارم به قرائت حمزه بوده و فقط بعضي از خواص به قرائت نافع مي خواندند. سپس اين قرائت به روايت ورش در نزد آنها مشهور شد كه تا به امروز نيز ادامه دارد و هم‌چنين است در كشورهاي تونس، الجزاير و مراكش و موريتانى. فقط كشور ليبي است كه غالباً به روايت قالون، قرائت نافع را انتخاب كرده‌اند. اول كسي كه اين قرائت را به مغرب زمين آورد و در نشر آن تلاش نمود ابوعبدالله بن خيرون اندلسي (م. 306 ق) است و از آنجا كه نافع، شيخ مالك بوده، انتشار مذهب مالكي در انتشار اين قرائت بي تأثير نبوده است.
/پاورقي 17‌. سعيد اعراب، القراء و القرائات بالمغرب، ص‌13 و 21./
قرائت قرآن رسول اكرم و ائمه هدي عليهم السلام چگونه بوده است؟
از دو منظر اين سؤال قابل پاسخ‌گويي است: يكي از جهت نوع قرائت امامان عليهم السلام، دوم از جهت كيفيت و خصوصيات قرائت اين بزرگواران.
در زمينه نوع قرائت، رواياتي از شيعه و اهل سنت وجود دارد كه قرائت يكي از صحابه پيامبر اكرم صلي الله و عليه و آله را مورد تأييد قرار داده است. بر طبق بعضي از آنها بهترين قرائت‌ها، قرائت ابي بن كعب؛
/پاورقي 18‌. صحيح مسلم، ح‌2464، مناقب ابي بن كعب./
و بر طبق بعضي ديگر، قرائت ابن مسعود مورد سفارش امامان عليهم السلام قرار گرفته است. بر اساس رواياتي نيز قرائت مشهور، تأييد و امر به پيروي از آن شده است.
/پاورقي 19‌. الصافى، ج‌1، ص‌61، با توجه به اين كه علوم اهل بيت عليهم السلام از جانب خداوند متعال است به نظر مي رسد كه اينان در واقع در امر قرائت، فقط پيرو آباء طاهرين خود بوده‌اند./
صرف نظر از اين روايات، نظر بعضي از محققان بر اين است كه قرائت عاصم همان قرائت امام علي عليه السلام و قرائت ايشان قرائت نبي اكرم صلي الله و عليه و آله است كه قرائت حضرت نيز قرائت جبرئيل عليه السلام است، به دليل فصاحت و اتقان و تجويد اين قرائت از طرفي و اسناد آن به اميرمؤمنان عليه السلام به يك واسطه (ابوعبدالرحمان السلمي كه جزء تابعان بزرگ بوده است) از جانب ديگر، به اين قرائت، حجيّت و اعتبار بخشيده است.
/پاورقي 20‌. التمهيد في علوم القرآن، ج‌2، ص‌241 و جعفر مرتضي عاملى، حقايق هامّة حول القرآن الكريم، ص‌169./
امّا كيفيت و خصوصيات قرائت اهل ‌بيت عليهم السلام را از قرآن و روايات مي توان جستوجو نمود.
خداوند متعال در آيه 4 سوره مزمل به پيامبر اكرم صلي الله و عليه و آله در امر تلاوت چنين فرمان ‌مي ‌دهد: (وَ‌رَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِيلاً)، و قرآن را با دقت و تأمل و شمرده شمرده بخوان. و يا در آيه ‌106 سوره اسراء مي فرمايد: (وَ‌قُرْءَانًا فَرَقْنَـهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَي النَّاسِ عَلَي مُكْث...)، و قرآني كه بخش بخش بر تو نازل كرديم، تا آن را با درنگ و به آرامي بر مردم بخوانى. از اين مطالب چنين استفاده مي شود كه حضرتش، قرآن را به صورت ترتيل،
/پاورقي 21‌. البته ترتيل در آيه، اعم از اصطلاح جديد اين واژه است. بر اساس روايتي امام صادق عليه السلام ترتيل را چنين معنا فرموده‌اند: هو ان تتمكث فيه و تحسن به صوتك. ترتيل يعني با آرامش و صداي زيبا خواندن. (ر.ك: مجمع البيان، ج‌10، ص‌162)./
به همراه يك نوع آرامش تلاوت مي فرمودند.
و بر طبق رواياتى، حضرت به صورت مدّ قرائت مي كردند،
/پاورقي 22‌. سنن الكبرى، ج‌2، ص‌46، مسند ابويعلى، ج‌6، ص‌290 و علوم القرآن عند المفسرين، ج‌2./
و يا اينكه آيه آيه مي خواندند و داراي صوتي حزين،
/پاورقي 23‌. الكافى، ج‌2، ص‌614 و بحار الانوار، ج‌92، ص‌190./
بودند، به ‌طوري كه هر شنونده‌اي را مجذوب خود مي كردند. همچنين است قرائت ساير امامان عليهم السلام، به ‌طوري كه امام هادي عليه السلام مي فرمايند: امام سجاد عليه السلام قرآن را چنان زيبا مي خواندند كه بسا عابراني كه از كنار خانه ايشان عبور مي كردند، از تلاوت زيباي آن حضرت بيهوش مي شدند.
/پاورقي 24‌. الكافى، ج‌2، ص‌615./
آيا قرائت قرآن با صوت و لحن، از اختراع مصري هاست يا از قبل وجود داشته است؟
با مراجعه به سيره پيامبر گرامي اسلام صلي الله و عليه و آله درمي ‌يابيم كه با نزول قرآن كريم، قرائت قرآن كريم با صداي زيبا و آهنگ خوش توسط پيامبراسلام صلي الله و عليه و آله مطرح گرديده است. گاه فرموده است: با صداي خوش قرآن را زينت بخشيد و گاه فرموده است: قرآن را با آهنگ بخوانيد. هر كس قرآن را با آهنگ نخواند از ما نيست و گاه دستور فرموده است: قرآن را با صوت و لحن عربي بخوانيد، نه با آهنگ تبه ‌كاران.
/پاورقي 25‌. ر.ك: الكافى، كتاب فضل القرآن و وسائل الشيعه، ج‌4، ابواب قراءة القرآن./
لازمه آهنگين و زيبا خواندن قرآن، قرائت با مقامات موسيقي و اجراي تحرير و ترجيع (به شيوه عربي نه ديگر اقوام) است، زيرا خروج از مقامات موجب كاهش زيبايي صدا و گاه بد آهنگ شدن آن مي گردد. البته منظور ما از تحرير و ترجيع، تحرير و ترجيع و زيبا خواندن قرآن با مقامات موسيقي مصطلح امروزي نيست، بلكه به همان شيوه و نواي دل خوش صوت آيات الهي است.
خود پيامبر صلي الله و عليه و آله با چنان لحن و صدايي قرآن را مي خواند كه بسياري از مردم مجذوب تلاوت آن حضرت مي شدند و بسياري نيز بدان سبب مسلمان گرديدند. امامان معصوم عليهم السلام هم ‌چون امام سجاد عليه السلام، امام باقر عليه السلام و امام كاظم عليه السلام نيز از صداي زيبا و تلاوت آهنگين برخوردار بودند، به‌ گونه‌اي كه در قرائت امام سجاد عليه السلام بسياري از رهگذران بر در خانه آن حضرت ميخكوب شده، به استماع صداي زيباي آن حضرت مي پرداختند.
از ميان صحابه پيامبر صلي الله و عليه و آله عبدالله بن مسعود و ابوموسي اشعري نيز از صداي زيبا و تلاوت آهنگين برخوردار بودند. قرائت آهنگين كم كم به صورت يك فن درآمد و قاريان از مقامات موسيقايي استفاده كردند، به ويژه قاريان درباري كه در محضر خلفاي عباسي و فاطمي قرآن تلاوت مي كردند. ابن قتيبه در كتاب المعارف مي گويد: نخستين كسي كه قرآن كريم را با استفاده از مقامات و الحان قرائت كرد عبدالله بن ابي ‌بكرة بود كه داراي قرائتي حزين بوده است. سپس نوه وي عبيدالله‌ بن‌عمر شيوه او را دنبال كرد و اين شيوه رواج يافت تا اينكه محمد‌ بن ‌سعد به ‌طور آشكار از مقامات و الحان در قرائت خود استفاده كرد.
/پاورقي 26‌. المعارف، ص‌533./
قرائت با صوت و لحن در زمان عَلَم الدين سخاوي (م.‌643‌ق) به اوج خود رسيد، به‌ گونه‌اي كه در كتاب خود از برخي بدعت‌هاي قاريان قرآن همچون ترعيد، ترقيص، تطريب و تحريف ياد كرده و انتقاد مي كند.
/پاورقي 27‌. يوسف سخاوى، جمال القراء و كمال الأقراء، ص‌528./
جلال‌الدين سيوطي در الاتقان و محمد بن الجزري در التمهيد همين مطلب را متذكر شده‌اند.
/پاورقي 28‌. سيوطى، الاتقان في علوم القرآن، ج‌1، ص318 و التمهيد في علم التجويد، ص‌43‌ـ‌44./
در مصر و در عهد فاطميان ـ كه از حاكمان شيعي مذهب بودند و بيش از دو قرن بر آن مملكت حكومت راندند ـ قرائت قرآن با صوت و لحن و در مراسم رسمي مرسوم شد.
/پاورقي 29‌. النجوم الزاهره في ملوك المصر و القاهره، ج‌1، ص‌202 و ج‌4، ص84 و ج‌5، ص‌153./
و به راه كمال و غناي خود ادامه داد. دوران جديد، شيخ عبدالحامولي و شاگردش شيخ احمد نداء به شيوه دقيق، مقامات موسيقي را در قرائت قرآن وارد ساخت و پس از گذشت يك نسل به شيخ احمد رفعت رسيد و آنگاه در عصر ما با مصطفي اسماعيل به اوج و كمال خود رسيد و امروزه اكثر قاريان بر سر سفره قرائت و هنر نمايي او پرورش يافته‌اند.
/پاورقي 30‌. براي مطالعه بيشتر و ديدن احاديث و سيره پيامبر و ائمه معصومين عليهم السلام مراجعه شود به رساله دكترى: دكتر محمدجواد سعدى، آهنگ قرائت قرآن./
پس قرائت با صوت و لحن از اختراع مصرى‌ها نيست، امّا به‌ وسيله قاريان مصري در عصر ما به كمال خود رسيده است.
چه كساني قرآن را با صداي دل‌ نشين، در زمان رسول ‌اللّه صلي الله و عليه و آله و امام علي عليه السلام تلاوت مي نمودند؟
‌با توجه به علم و كمال پيامبراكرم صلي الله و عليه و آله، اولين و بهترين كسي كه قرآن را با صداي خوش مي خواند، شخص پيامبراكرم صلي الله و عليه و آله بود و غير از ايشان افرادي از جمله: حضرت علي عليه السلام، عبدالله‌ بن ‌مسعود، زيد بن ‌ثابت و اُبىّ ‌بن ‌كعب، قرآن را با صداي خوب مي خواندند.
/پاورقي 31‌. علوم قرآن، ص‌178./
در زمان امامان معصوم عليهم السلام نيز افرادي قرآن را با صداي خوش و دل‌ نشين قرائت مي كردند.
از امام‌ صادق عليه السلام نقل شده است: على‌ بن ‌الحسين عليه السلام از همه كس خوش ‌آوازتر قرآن مي خواند و چون سقاها مي گذشتند و به در خانه او مي رسيدند، بر در خانه‌اش مي ايستادند و قرآن خواندن او را گوش مي دادند. امام ‌باقر عليه السلام هم از همه خوش ‌آوازتر بود.
/پاورقي 32‌. الكافى، ج‌6، ص‌429‌ـ‌433./

بنده مي خواهم از استادان قرائت شيعه و ايراني استفاده كنم. چگونه مي توانم صوت خود را با يكي از آنان تنظيم كنم؟ روش آن چيست؟
دست‌رسي به كارشناسان و استادان طراز اوّلِ صوت و قرائت قرآن، به صورت مستقيم و حضوري دشوار است، امّا از آثار آنان مي توان استفاده كرد. بعضي از اساتيد برجسته صوت و قرائت كشور جمهوري اسلامي ايران، در تهران، مشهد و ديگر شهرهاي بزرگ كشور، داراي جلسه‌هاي آموزش و قرائت هستند كه شما مي توانيد با حضور در جلسه‌هاي آنان يا تهيه نوارهاي قرائت آنها صوت خود را با يكي از آنان و با استفاده از روش‌هايشان هماهنگ و تنظيم كنيد. نوارهاي ايشان را مي توانيد از مراكز فروش نوارهاي قرآني و سى ‌دى ‌هاي فراواني كه در اين باره به صورت زيبا و گسترده تهيه شده و نيز كانون‌هاي قرآن دريافت يا به كتاب‌ها و مقالاتي كه برخي از اين عزيزان تأليف كرده‌اند، مراجعه كنيد.
لطفاً بفرماييد، براي بهتر شدن صوت و لحن، چه غذاها و نوشيدنى‌هايي مؤثر است، از كدام پرهيز نماييم؟
اگر قارى، حالت عادي دارد و مريض نيست، پرهيز لازم نيست، هر چند بهتر است از ترشيجات و ادويه استفاده نكند و اگر مريض باشد، مثل: سرما خوردگي و ‌... حتماً از ترشيجات ـ سرخ‌ كردنى‌ها ـ و برخي ميوه‌ها همچون خربزه و چيزهاي خنك، مثل: آب و نوشابه سرد پرهيز كند و نيز با صداي بلند و با فشار صحبت نكند و امّا غذاها و نوشيدنى‌هايي كه خوب است بخورد عبارت است از: 1. شير، 2. چاي و آب ولرم، 3.‌آب نخود خام يا پخته، 4. آب شلغم، 5. آب نشاسته، 6. مرغ غير سرخ كردنى، 7.‌كباب. 8. سوپ.
همچنين از رسيدن باد خنك به حنجره خود جلوگيري نمايد. براي وصول به اطلاعات بيشتر مي توانيد به كتاب‌هايي كه در اين باره نوشته شده، مراجعه كنيد.

چرا قرآن را بايد با صوت خواند؟
با صوت خواندن قرآن واجب نيست و انسان مي تواند بدون صوت و حتي آهسته قرآن بخواند، ولي از آن‌جا كه خواندن قرآن با صوت، موجب زيباتر شدن كلام الهي و جلب توجه خواننده قرآن و شنونده آن به كلام پروردگار شده، بيم و اميد به خداوند در دل آنان زياد مي شود، مستحب است قرآن با صوت خوانده شود، زيرا با توجه به‌ آنكه قرآن موسيقي خاصي دارد، وقتي با آهنگ و صوت حزين قرائت شود، در روح انسان نفوذ كرده، قلب‌هاي خفته را بيدار مي كند، چنانكه وقتي از پيامبر صلي الله و عليه و آله پرسيدند: چه كسي قرآن را با بهترين صوت مي خواند؟ فرمود: كسي كه وقتي قرائت او را مي شنوى، دريابي او از عذاب خداوند بيم دارد.
/پاورقي 33‌. ميزان الحكمه، ج ‌3، ص ‌2525./
همچنين پيامبر صلي الله و عليه و آله فرمود: قرآن را با صداي نيكو بخوانيد، زيرا صداي نيكو بر زيبايي قرآن مي افزايد.
/پاورقي 34‌. ميزان الحكمه، ج ‌12 ص 165./
بر اثر كم ‌رويى، نمي ‌توانم صوت قرآن را تمرين نمايم. در اين زمينه مرا راهنمايي فرماييد؟

1. براي از بين بردن اين نقص، ابتدا بايد اعتقاد به كم ‌رويي و خجالت را از ذهن دور كرد و به خود قبولاند كه كم ‌رويي و خجالت بي ‌مورد، در وجود انسان نبايد باشد.
براي رسيدن به نتيجه مطلوب، بهتر است:
الف: از خداوند متعال براي غلبه بر مشكلات مدد بجوييد،
ب: از راه تلقين ـ به خصوص در كمال آرامش ـ جملاتي را مانند: من به هيچ وجه كمرو نيستم و من مي توانم قرآن را در حضور ديگران با صوت بخوانم و‌... تكرار كنيد.

2. كم ‌رويي و خجالت در مواردي كه بي‌جا باشد، مورد سرزنش قرار گرفته است، چنان كه پيامبراكرم صلي الله و عليه و آله فرمود: حيا شرم و كم ‌رويي بر دو نوع است: بخشي از آن ضعف و زبوني و بخشي قوت و ايان است.
/پاورقي 35‌. ميزان الحكمه، ج ‌1، ص ‌718./

3.كم ‌رويي و خجالت از خصلت‌هايي است كه ارثي نبوده، بلكه عوامل عارضى، تربيتي و خانوادگى، موجب بروز چنين حالتي مي شود و به خوبي قابل درمان است.

4. در برنامه‌هاي قرائت قرآن در مجامع مختلف، فعالانه شركت كنيد و سعي كنيد كه ـ‌گرچه ممكن است چند بار دچار اضطراب شويد ـ در حضور جمعيت، به تلاوت قرآن بپردازيد.

5. قبل از آغاز قرائت قرآن در حضور ديگران، خودتان به تنهايي آن را تمرين كنيد، چرا كه تسلط كافي قبل از تلاوت در رفع اضطراب كمك مي كند.

بهترين راه براي عالي شدن صوت و لحن قرآن چيست؟
شرطِ اوّل براي رسيدن به صوت، لحن و زيبا خواني قرآن كريم، داشتنِ استعدادِ خدادادي است كه كمابيش و با تفاوت در افراد وجود دارد. خداوند متعال، بعضي از حنجره‌ها را به‌ گونه‌اي آفريده كه نسبت به الحان و اصواتِ گوناگون قابليت انعطاف دارد. اگر شما از چنين استعدادي بهره‌ منديد، با آموزش نزد استادانِ صوت و قرائت و يا استفاده از نوارهايي كه به نوعِ صوت و قرائت آن علاقه داريد و گوش دادنِ مكرّر به آنها و تقليد از زير و بم‌هاي صوت قارى، اندك اندك مي توانيد به هدفِ مورد نظرتان برسيد، البته همان‌ طور كه مي دانيد، پيش از رسيدن به اين مرحله، بايد قبلاً روخواني و روان‌ خواني قرآن را فرا‌گرفته ‌باشيد.
قرآن مجيد هم نور و هم كلام خداوند است، چرا وقتي با آهنگ و صداي زيباي قاريان به قلب پاك كودكان و نوجوانان مي رسد، گاهي احساس نشاط و رغبت نمي ‌كنند؟
قرآن، كلام خدا و نوري است كه براي هدايت انسان‌ها نازل شده: هدي للناس
/پاورقي 36‌. بقره، آيه 185./
تا در آيات آن تدبّر كرده، بينديشند، بفهمند و بدان عمل نمايند:
(كِتَـبٌ أَنزَلْنَـهُ إِلَيْكَ مُبَـرَكٌ لِّيَدَّبَّرُواْ ءَايَـتِهِ وَ‌لِيَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ الاْلْبَـبِ)
/پاورقي 37‌. ص، آيه‌29./
زيبايي لفظي و معنوي قرآن و تأثير گذاري اعجاب ‌انگيز آن جاي انكار نيست. پيامبر اكرم صلي الله و عليه و آله براي جذب مردم زمان جاهليت به سوي حق، سرمايه و مكنت مادّي نداشت، اما سخني جاذب و شيرين مانند قرآن داشت. روز و شب در گوشه و كنار كعبه و غير كعبه شروع به قرائت آن مي كرد. آواي ملكوتي و سخن دل ‌پذير و صوت دل نوازش، چنان تأثيري به قلب‌ها مي گذاشت كه از صرف سرمايه‌ها هرگز چنين موقعيتي به دست نمي ‌آمد.
تأثيرگذاري آواي قرآن به قدري بود كه دشمن از آن به هراس افتاده بود و مردم را از شنيدن صوت قرآن رسول خدا صلي الله و عليه و آله منع مي كرد و حتي به ره ‌گذران و مسافران و زائران كعبه توصيه مي كردند، وقتي وارد مسجد الحرام مي شوند، گوش‌هاي خود را بگيرند تا نداي قرآن پيامبر صلي الله و عليه و آله به گوش آنان نرسد:
(وَ‌قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لاَ‌تَسْمَعُواْ لِهَـذَا الْقُرْءَانِ وَ‌الْغَوْاْ فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ)
/پاورقي 38‌. فصلت، آيه‌26./
و‌ ...
شيريني و جذابيت آيات قرآن براي كسي است كه آن را درك كند. خداوند سبحان مي فرمايد: (وَإِذَا سَمِعُواْ مَآ أُنزِلَ إِلَي الرَّسُولِ تَرَي أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ الْحَقِّ)،
/پاورقي 39‌. مائده، آيه‌83./
و هر زمان آياتي را كه بر پيامبراسلام نازل شده بشنوند، چشم‌هاي آنها را مي بيني كه از‌شوق اشك مي ريزد، به علت حقيقتي كه دريافته‌اند.
انسان فطرتاً زيبا پسند است، به شرطي كه زيبايي را درك نمايد. كسي كه زيبايي را درك نكند، چگونه از آن لذت ببرد!
درباره كودكان و نوجوانان نيز بايد شرايط و زمينه‌هاي انس و فهم و درك عظمت قرآن را به روشي خوب، فراهم كرد تا به تدريج كلام خدا را بفهمند و پي به عظمت و زيبايي آن برده، قلبشان به نور قرآن روشن گردد.
برخي از دانشمندان معتقدند كه جاذبه قرآن براي كساني هم كه اطلاعاتي ازرموز ادبيات عرب ندارند، عجيب و فوق العاده است. به لحاظ همين جذابيتاست كه شبانه روز، هزاران محفل قرآني تشكيل مي شود و قرآن، سرود روزانه محفل مسلمانان گشته است، در حالي كه تكرار سخن، هر چند زيبا باشد، ملال ‌آور است.
/پاورقي 40‌. براي آشنايي با زيبايى‌هاي تلاوت قرآن و تأثير آن بر شنوندگان ر.ك: سيد قطب، التصوير الفني في القرآن (آفرينش هنري در قرآن)، اعجاز القرآن و بلاغته./
محدوده كاربرد مقامات و نغمات در قرائت قرآن چقدر است؟
صداي زيبا تا مشتمل بر ترجيع نباشد و در آن از مقامات و نغمات موسيقايي استفاده نشود، عنوان تحسين صوت بر آن صدق نمي ‌كند.
فاضل گروسي مي گويد: انسان هر چند خوش آواز باشد تا در صدايش تحرير ندهد و متصف به كيفيتي از مقامات موسيقي نشود، متصف به حسن صوت نمي ‌گردد.
/پاورقي 41‌. تغنّي در قرآن، ص‌249./
شهاب‌ الدين قسطلاني مي گويد: يكي از موارد تحسين صوت، رعايت مقامات و الحان است كه صداي زيبا را زيباتر مي سازد و در صورت عدول از آن تا حد زيادي از زيبايي صدا كاسته مي شود.
/پاورقي 42‌. لطائف الاشارات، ج‌1، ص‌217./

شرايط استفاده از مقامات و الحان در قرائت قرآن عبارتند از:
1. با فصاحت و اداي معتبر نزد علماي تجويد مغايرت نداشته باشد.
2. با عظمت، وقار، قداست، خضوع، خشوع و ادب تلاوت منافات نداشته باشد.
3. اصل تحزين در طول تلاوت، مدّ نظر باشد.
4. از مقامات و نغمات در حد اعتدال و متناسب با تحسين صوت در قرائت استفاده شود.
5. توجه به مفاهيم و معاني و تدبر در قرآن، تحت الشعاع مقامات و نغمات موسيقايي قرار نگيرد، بلكه بر عكس با توجه به معاني آيات، مقامات متناسب با آن را به كار گيرد.
/پاورقي 43‌. سنن القراء و منهج المجوّدين، ص‌96‌ـ‌97./
تحزين در قرائت قرآن يعني چه؟ چرا بايد قرآن كريم با صداي محزون خوانده ‌شود؟
تحزين در قرائت يعني خواندن قرآن با صداي محزون، يكي از اصول مسلم فن قرائت مي باشد.
احاديث متعددي از پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام وارد شده كه تحزين صوت در قرائت قرآن را سفارش فرموده‌اند. عبدالله بن عباس از پيامبر گرامي نقل مي كند كه فرمود: ان احسن الناس قراةً من قرأ يتحزّن به، بهترين قاري قرآن كسي است كه با حالت حزن و غمگينانه قرآن مي خواند.
/پاورقي 44‌. فضائل القرآن، ابن كثير، ص‌55، شرح الجامع الصغير، ج‌1، ص‌191./
در اصول كافي از امام صادق عليه السلام نقل شده است: انّ القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن، قرآن غمگينانه از آسمان بر پيامبر فرود آمده است. پس شما نيز همان ‌گونه بخوانيدش.
/پاورقي 45‌. المحجة البيضاء، ج‌2، ص‌226./
تحزين در قرائت علاوه بر تناسب آن با مصونيت و روح قرآن، زمينه تدبر بيشتر در آيات الهي را فراهم مي سازد. غزالي در احياء العلوم مي گويد: چنانچه قاري قرآن در آيات تهديد و وعيد بينديشد و در كوتاهي خود نسبت به اوامر و نواهي قرآن تأمل‌ كند لاجرم محزون خواهد شد و اين حزن در قرائت وي بروز خواهد كرد.
/پاورقي 46‌. احياء العلوم، ج‌1، ص‌219./
برخي از قاريان مشهور بيشتر به تحزين در قرائت توجه كرده‌اند، از جمله: شيخ‌ محمد رفعت، محمد صديق منشاوي و ..‌.
شايان ذكر است كه قرائت با صداي محزون و غمناك، غير از قرائت به شيوه نوحه‌گران و ندبه كنندگان در مجالس عزاست كه پيامبر گرامي صلي الله و عليه و آله از اين ‌گونه قرائت نهي كردند. آن حضرت مي فرمايد: قرآن را با لحن و صوت عرب بخوانيد و از مانند لحن‌هاي اهل فسق و كبر بپرهيزيد، چون به زودي بعد از من اقوامي مي آيند كه قرآن را با لحن غنا، موسيقي و نوحه ‌گونه و ‌... مي خوانند.
/پاورقي 47‌. الكافى، ج‌2، ص‌614./
بر اين اساس اگر قارياني كه در مجالس عزا دقت لازم را در قرائت قرآن نكنند بعيد نيست مشمول اين نهي پيامبر صلي الله و عليه و آله باشند. ضمناً محزون خواندن قرآن با حسن صوت نه تنها منافات ندارد، بلكه كاملا قابل جمع است. گاهي حزن، باعث زيباتر شدن صوت مي شود.
قرائت با صوت و لحن چه تأثيري در درك معاني و تدبر در قرآن دارد؟
صداي خوش، مانند ديگر مواهب زيباي الهي همچون صورت زيبا، منظره زيبا، خط زيبا هميشه مورد رغبت مردم بوده است. ابو بصير از امام باقر نقل كرده است كه خداوند متعال صداي خوش را كه در آن ترجيع باشد دوست دارد: فأن الله يحب الصوت الحسن ترجّع فيه ترجيعاً.
/پاورقي 48‌. الكافى، ج‌2، ص‌616./
اگر قرآن با صداي خوش قرائت شود توجه شنوندگان را جلب مي كند، لذا پيامبر ‌اكرم صلي الله و عليه و آله دستور داده‌اند: اقرؤا القرآن بألحان العرب و اصواتها، قرآن را با آهنگ و صداي عربها بخوانيد.
/پاورقي 49‌. الكافى، ج‌2، ص‌614 و وسائل الشيعه، ج‌4، ص‌859./
شهيد مطهري مي گويد: من خودم واقعاً از شنيدن قرآن لذت مي برم. واقعاً زيبايي قرآن را حس مي كنم، مخصوصاً وقتي كه با آهنگ لطيف و زيبايي خوانده‌ شود. اين قرائت قرآن عبدالباسط بعضي قسمت‌ها كه مخصوصاً آهنگي انتخاب كرده كه با موضوعي كه در آن آيه است تناسب دارد تأثيرش عجيب است، مثل آيه يـاَيَّتُهَا النَّفسُ المُطمَئِنَّه يا سوره اِذَا الشَّمسُ كُوِّرَت. غالباً هر چه خوانده اين ‌گونه است ..‌. اين حلاوت و شيريني قرآن و اينكه هر چه تكرار مي شود از شيرينى‌اش كاسته نمي ‌شود، از وجوه اعجاز قرآن كريم است.
/پاورقي 50‌. شهيد مطهرى، نبوت، ص‌235 (مجموعه آثار، ج‌4، ص‌561)./
مقام معظم رهبري آية ‌الله خامنه‌اي مي گويد: چنانچه قرآن كريم زيبا و با تجويد و لحن عربي و آهنگ متناسب خوانده شود خيلي بيشتر در عمق جان مستمعين نفوذ خواهد كرد، به خصوص اگر شنوندگان با معاني و مفاهيم قرآن كريم آشنا باشند،
/پاورقي 51‌. قرآن در بيان امام خميني و مقام معظم رهبرى، ص 26./
بنابراين قرائت قرآن با صداي خوش، موجب جلب توجه شنونده و تحريك احساس و عواطف او و در مرتبه بعد، موجب دقت در محتواي آهنگ يعني قرآن‌ كريم مي گردد، البته به شرطي كه ساير شرايط تلاوت، همچون رعايت قواعد ترتيل و‌ ... بشود.
براي فراگيري مقامات و نغمات در قرائت قرآن چه راه‌هايي را توصيه مي كنيد؟
در آغاز مراحل قرائت قرآن از شيوه تحقيق آقايان: عبدالباسط يا منشاوي استفاده كنيد. سپس از قرائت ديگر اساتيد كه از لحاظ سبك نزديك به اين دو است، آن هم ابتدا تلاوت‌هاي كلاسيك آنها را استماع نماييد، سپس تلاوت‌هاي مجلسي را. با ‌استماع مكرر تلاوت‌هاي قاريان و تقليد از آنان مي توانيد مقامات و نغماتي را كه آنان به كار برده‌اند فراگيريد.
لطفاً بفرماييد، سبك يعني چه و چگونه به ‌وسيله نوار قرائت قرآن مي توان صداي خود را به سبك آن استاد درآورد؟
سبك به آهنگ و لحن و اينكه يك قاري بزرگ، چگونه صدا و لحن خود را هنگام تلاوت بالا و پايين مي برد و با چه شكلي مي خواند، گفته مي شود.
/پاورقي 52. ر.ك: انطاكى، تغني در قرآن، آواشناسي و احسن القرائة و التجويد./
كار با نوار، براي تقليد از سبك قاري مورد نظر، به اين صورت است كه:
اول يك بار ضمن نگاه به آيات قرآن، گوش دهيد. بعد در صورت امكان، آيات تلاوت شده را به صورت جزء جزء حفظ كنيد. سپس با دقت زياد بار ديگر به نوار گوش دهيد و تمامي حركات، سكنات و مواقع صداي بالا و پايين و وقف و مد و‌ ... كه قاري رعايت مي كند، فرا گيريد. بعد با همان حالات، كم‌ كم همراه با نوار تلاوت كنيد و صداي خود را با نوار تطبيق دهيد و اين كار را هميشه تكرار نماييد كه تكرار، عامل عمده تقليد سبك از يك قاري است.
چگونه مي توانيم در قرائت قرآن صاحب سبك شويم و يا در قرائت تقليد كنيم؟

براي آنكه كسي در قرائت قرآن صاحب سبك شود، سه مرحله را بايد طي كند:
الف: تقليد سبك‌ها از قاريان برجسته، ب: تركيب سبك‌هاي اساتيدي كه داراي سبك‌هاي نزديك به هم هستند، به ‌گونه‌اي كه با مقامات و گوشه‌ها و كليه تحريرها در ‌ابتدا، وسط و انتهاي آيات تسلط كامل پيدا كند. بيشتر قاريان عصر حاضر پيرو اين سبك‌ اند، ج: ابداع سبك كه در اين مرحله، قاري قرآن بايد مقامات، نغمات، گوشه‌ها، تحريرها را كاملا بداند و بتواند اجرا كند. لازمه اين كار چند چيز است: 1. تسلط بر معاني (و تفسير) آيات قرآنى، 2. نزديك كردن احساس خود به آيات و به اصطلاح حس گرفتن، 3. ساختن و پرورش صدا، 4. تسلط بر نفس و كنترل بازدم، 5. تسلط بر الحان و مقامات و به ‌طور كلي آهنگ قرائت، 6. تمرين زياد، به ‌گونه‌اي كه سبك قرائت او به نامش شناخته شود، نظير سبك تلاوت عبدالباسط، منشاوى، مصطفي اسماعيل، محمد شحات انور، غلوش، طبلاوي و ..‌.
براي تقويت صدا و حفاظت از صداي خوب چه توصيه‌هايي مي فرماييد؟
صداي خوب، نعمتي الهي است كه بايد از آن نگهداري و به بهترين صورت بهره‌ برد. بهترين راه بهره ‌گيري از صداي خوب، تلاوت قرآن است، چنان كه در احاديث فراوان توصيه شده است. صداي ظريف، به ويژه پس از فعاليت حنجره، در‌ معرض تهديد و ضايعه است كه با به كار بستن اموري از آن مي توان جلوگيري كرد.

مهم ‌ترين راه‌هايي كه توصيه مي شود، عبارتند از:
1. تنفس از بينى، زيرا بيني هوا را گرم و مرطوب نموده و آن را تصفيه مي كند و اين هوا براي تارهاي صوتي بسيار مناسب است. هواي سرد، خشك و آلوده به گرد ‌و ‌خاك و دود براي تارهاي صوتي نامناسب مي باشد.
2. پرهيز از نوشيدن مايعات بسيار سرد و گرم، غذاهاي تند و چرب، سرخ‌ كردنى‌ها، شيرينى‌ جات، ترشيجات و برخي ميوه‌ها همچون خربزه.
3. استفاده از غذاهاي مليّن نظير: سوپ، آب ليموي شيرين، آب انار شيرين، شير، انجير و برخي داروهاي گياهي مانند: نشاسته، صمغ، چهار تخمه، آب نخود (‌خام يا پخته‌).
4. ورزش، تقويت عمومي بدن و بهداشت تغذيه.
5. تمرين‌هاي صوتي به شرح زير:
الف: تمرين بر روي حروفي كه صفت جهر دارند، به ويژه هنگام صبح.
ب: خواندن الفباي موسيقى. براي اين كار مي توان كلمه طيبه الله را بر مبناي الفباي موسيقي (دو ـ ر ـ مي ـ فا ـ سل ـ لا ـ سى: با پرده صوتي كه در گفت و گوي عادي از آن استفاده مي شود ادا كرد.
ج: قرائت قسمت‌هاي مختلف يك مقام در پرده‌هاي مختلف صوتى.
د: صعود و نزول طبقه صوتى، به ‌طور منظم يا ناگهانى، توأم يا مجزّا.
ه: تمرين در تواشيح، ابتهال، مناجات و اذان كه محدوديت‌هاي قرائت قرآن را ندارند.
و: تمرين قرائت قرآن به صورت تدوير و تحدير و فصيح خواني در پرده‌هاي مختلف صوتى.
ز: تمرين قرائت قرآن به صورت تحقيق، ابتدا با صداي بم و سپس توسط و اوج به ‌مدّت نيم تا يك ساعت و به‌ طور منظم در هر روز.
6. پرهيز از خسته كردن حنجره بر اثر فشار آوردن به آن و لزوم استراحت دادن به حنجره خسته،
7. پرهيز از تمرين قرائت در محل‌هاي پر سر و صدا، لرزان، در حال وزيدن باد و مانند آن، كه موجب خستگي تارهاي صوتي و تورّم آنها مي شود.
چه كنيم تا در دوران بلوغ، دچار آسيب صدا نشويم؟
قاريان نوجوان، اغلب قبل از بلوغ صداي آماده‌اي دارند و خوب تلاوت مي كنند، ولي هنگام بلوغ، چون تارهاي صوتي در حال شكل ‌گيري و تعيين جنس خود مي باشند صدا دو رگه شده و قرائت زيبا براي اين افراد مشكل مي شود و چه بسا به‌علت عدم تمرين مناسب و به كار نبستن توصيه‌هاي لازم، توانايي قرائت را براي هميشه از دست مي دهند، تا افسوس گذشته را بخورند. براي رفع اين نقيصه موارد زير به آنان توصيه مي شود:
1. هر روز پيش از قرائت، چند دقيقه با تمرين‌هاي صوتي مناسب ـ نظير اجراي نت‌ها با گام پايين صوتي ـ صداي خود را گرم كنند.
2. چند دقيقه به روش ترتيل با گام پايين و توسط بخوانند.
3. در قرائت تحقيق ابتدا ده دقيقه با صداي بم و متوسط خوانده و مدت باقى‌ مانده را بين سه گام صوتي تقسيم نمايند. بدين شكل كه مبناي قرائت را توسط گام قرار داده و هر گاه با اوج، تلاوت نمود، مخالف آن را با گام پايين بخواند و در صورت خستگي يا خلل در صداي خويش، قرائت را ختم نمايد.
در اين صورت، اميد است پس از بلوغ نه تنها زيبايي و طراوت صداي پيش از بلوغ را از دست نداده كه زيباتر و جذاب‌ تر شود.
چه كنيم كه براي خواندن قرآن در حضور ديگران، اضطراب نداشته باشيم؟
قرار گرفتن در مقابل ديگران چه براي خواندن قرآن و چه براي صحبت كردن و مانند اينها در اوايل، اضطراب دارد و اين امري طبيعي است، امّا با مداومت و تكرار آن، عادي خواهد شد و بعد از مدتي خواهيد ديد كه هيچ‌ گونه نگراني و اضطرابي نخواهيد داشت، ولي در عين حال توجه شما را به چند نكته جلب مي كنيم:
1. سعي كنيد در روخواني و روان خواني قرآن تسلط كافي داشته باشيد تا در حضور افراد، مشكلي از اين جهت نداشته باشيد.
2. تلاوت و يادگيري قرآن را جزء وظايف ضروري خود دانسته، با جديت تمام به آن بپردازيد.
3. تمرين تلاوت قرآن در جمع‌هاي كوچكتر، مانند تلاوت در جمع خانواده يا در جمع چند تن از آشنايان.
4. اعتماد به نفس را در خود تقويت كنيد، مثلا به خود تلقين كنيد كه من بهتر از همه حضار قادرم قرآن بخوانم.
5. احتمال اشتباه كردن و مانند آن را مسلّم بگيريد و توجه داشته باشيد كه با اشتباه ‌خواندن يك يا چند كلمه هيچ اتفاقي نمي ‌افتد.
فهرستي از منابع مطالعاتي در مورد بحث قرائت، ارائه نماييد.
به جهت قدمت اين بحث در تاريخ اسلام، به ‌طور كلّي منابع بحث را مي توان به منابع روايى، علوم قرآني و تفسيري و بالاخره منابع مختص به بحث قرائت‌ها تقسيم ‌كرد كه در اين جا فقط به چند كتاب از قسم اخير اشاره‌اي مي كنيم:
/پاورقي 53‌. علوم قرآن و فهرست منابع، ضمن بحث مختصري در قرائات، بيش از دويست كتاب از قدما را در اين موضوع فهرست كرده است./

ـ النشر في القراءات العشر، ابن جزرى.
ـ معرفة القراء الكبار علي الطبقات و الأعصار، الذهبى.
ـ السبعة، ابن مجاهد.
ـ الاضاة في بيان اصول القراة، ضبّاع.
ـ كيف تحفظ القرآن، محمد حبش.
ـ القراء و القرات بالمغرب، اعراب سعيد.
ـ القراءات بافريقيّة، هند شلبى.
ـ مقدمه‌اي بر تاريخ قرائات قرآن كريم، عبدالهادي فضلى، ترجمه حجتى.
ـ قرائات قرآني از ديدگاه تشيع، مجدّد عباسى.
ـ مقدمه‌اي بر اِفراد و جمع قرائات قرآنى، بستانى.
ـ تأثير متقابل رسم الخط و قرائات، حميد مستفيد.