سه گاه
گروهي زادگاه اين مقام را آذربايجان و اهل آن را از بهترين اجرا کنندگان سه گاه مي دانند، اما به مرور زمان اين مقام درساير سرزمين هاي هم جوار گسترش پيدا کرده و به دليل ويژگي منحصر به فرد لحني خود، در ميان عرب زبانان جايگاه ويژه و مناسبي براي خود کسب کرده و با گذشت زمان، رنگ و بوي عربي به خود گرفته است؛ به نحوي که هم اکنون يکي از مقامات اصيل و نام آشنا در ميان مقامات و الحان قرآن کريم است.
استادان لحن، سه گاه را گل سرخ و نگين مقامات و در مباحث زيباشناسي اين مقام را به دليل حلاوت در دل نشيني، برانگيزاننده ي حس محبت، عشق و سوز دل معرفي مي کنند )نرم افزار مائده(.
استاد محمد رفعت که به واسطه ي نبوغ ذاتي اش در خلق الحان و اصوات، بنيانگذار سبک جديد و رايج در تلاوت قرآن کريم عربي القباني، 102:1377 و ميان قاريان مشهور جهان، به قيثاره السماء يعني گيتار آسمان قاسم احمد، 34:1374 ملقب شده است، در اجراي مقام سه گاه اجراهاي استادانه اي دارد نرم افزار مائده. از ديدگاه استادان لحن، اين مقام گونه هاي ديگري نيز دارد، از جمله سه گاه حزام که استاد مصطفي اسماعيل درقرائت سوره هاي لقمان، نازعات و علق آن را با استادي تمام اجرا کرده است پيشين.
آنچه از تلاوت قاريان بزرگ و رهنمود استادان لحن به دست مي آيد، آياتي با مضامين عشق، وعده ي الهي، بشارت، مغفرت، صفات مؤمنان، استجابت دعا و پيروزي، بهترين محل هاي اجراي مقام سرور آفرين سه گاه هستند. نکته ي مهمي که لازم به ذکر است اين که، اين مقام با جرياني آرام و پرسوز آغاز مي شود و با انتقال احساسات عالي، توجه شنونده را به خود جلب ميکند پيشين.
به طور معمول، قاريان بزرگ اين مقام را پس از حجاز مي خوانند، مجموعه نرم افزارهاي آموزشي آشنايي با دستگاه ها و نغمات قرآني. ولي مي توان قبل و بعد از اين مقام، از حجاز و هم چنين چهار گاه استفاده کرد و ترکيب سه گاه با مقامات رست، صبا و نهاوند جايز است ملا تقي، 110:1381. اما استادان لحن توصيه کرده اند که اين مقام پس از مقامات رست، حجاز، نهاوند و چهارگاه اجرا شود نرم افزار مائده.

چهار گاه
اين مقام ترکيبي از نغمات ماهور، چهارگاه و چند مقام فرعي و کوچک ديگر است. نغمه ي ماهور نقش بسيار مهمي در اين مقام ايفا مي کند پيشين، چون گوشه هايي از ماهور به چهار گاه ختم مي شود که در تلاوت بسيار زيبا جلوه مي کند رجب نژاد، 37:1379. چهارگاه از دو واژه ي چهار و گاه به معناي چهارمين محل توقف يا چهارمين زمان تشکيل شده و عده ي بسياري از استادان لحن معتقدند، به وجود آمدن چهارگاه، با رعد و برق آسمان مرتبط است. به هر حال، اين نغمات از هرجا که برخاسته اند، امروزه در ميان اعراب رنگ و بوي عربي به خود گرفته و به عجم معروف اند. اعراب معتقدند، عجم مقامي است درخشان و پاک که با جوشش و عظمت و هيجان خود، شور و شوق جواني را در انسان ايجاد مي کند و به ارائه ي شبه تحريرها که نقش مهمي در اين مقام دارند، تأکيد مي کنند. مهم ترين محل هاي اجراي اين مقام در آياتي با مفاهيم خدا، بهشت، توبه، معجزات پيامبران، دعا و درخواست و نيز حرکت و مبارزه، مي توان بهره جست و از تأثيرات مهم آن مي توان به ايجاد شور، شوق و هيجان در شنونده اشاره کرد نرم افزار مائده.
از ميان قاريان مشهور دنيا، استاد شحات محمد انور که درتلاوت داراي سبک تأليف بديع تهراني، 1374: 70دارد، برخلاف بيش تر قاريان حال حاضر که سبک تأليف تقليد دارند، استاد اجراي اين مقام است ملاتقي، 1381 :151. بر اساس توصيه ي استادان لحن و اجراي اکثر قاريان بزرگ دنيا، بهتر آن است که اين مقام را پس از مقامات رست و سه گاه تلاوت کنيم؛ هر چند که مرحوم عبدالباسط پس از مقام حجاز و مرحوم منشاوي پس از بيات و نهاوند وارد اين مقام شده اندنرم افزار مائده. ترکيب اين مقام با صبا، جايز است ومي توان آن را با مقامات بيات، رست و سه گاه همراه کرد ملاتقي، 1381 :111.

نکاتي درخصوص قرائت قرآن کريم
در هر قرائت ما با سه کليد اساسي سروکار داريم که عبارت اند از: سطح صدا درشروع تلاوت، ابزار تنوع لحن و آشنايي با محدوده ي مقامات. محدوده ي مقامات در مباحث گذشته بحث شد. اکنون موارد اول و دوم را بررسي مي کنيم.

سطح صدا در شروع تلاوت
صداي هر يک از ما درآغاز تلاوت، تابع يکي از سه سطح پايين تر، برابر و بالاتر از سطح گفتار روزمره است. استادان لحن توصيه مي کنند، بهتر آن است که سطح شروع به تلاوت پايين تر از سطح صدا در گفتار روزمره باشد، مگر در مسابقات که ممکن است قاري به خاطر کمبود وقت و ... سطح برابر و يا بالاتر از سطح گفتار روزمره را انتخاب کند نرم افزار مائده.

2. ابزار تنوع لحن
بايد گفت که صداي ما در اجراي نغمات و مقامات نيازمند ابزاري است تا تنوع لحني در مقامات ايجاد کند. اين ابزار عبارت اند از: 1. ساده خواني: به صداي ممتدي که قاري دخالتي در تغيير حالت آن نمي کند، کند؛ ساده خواني مي گويند.
2. موجي خواني: در صورتي محقق مي شود که موجي در صدا ايجاد شود. 3. تحرير خواني: به اجراي شبه تحرير و ايجاد گروه صوتي در صداي ممتد يا موجي تحرير گفته مي شود.
4. جهش خواني: به جهش يکباره ي صوت به طبقات بالاي صوتي، جهش خواني گفته مي شود. 5. معکوس خواني: به حرکت پايين رونده ي صوت از موقعيت جاري به سوي طبقات پايين صدا، معکوس خواني گفته مي شود. 6. نهفت خواني: به کارگيري بم صدا يا پايين ترين سطح صدا در قسمت هاي متفاوت تلاوت است. بايد گفت، نهفت خواني از کاربردي ترين و مهم ترين ابزار تنوع لحن است که باعث جلب توجه مستمعين، استراحت دستگاه تکلم، افزايش مدت تلاوت و جلوگيري از اوج هاي پي در پي و خسته کننده براي قاري و مستمعين مي شود. پيشين.

ارتباط صوت با معناي آيه
اگر قاري قرآن به معناي آيات تسلط کافي داشته باشد، مي تواند با متناسب ساختن صوت خود با معاني آيات، به تلاوت زيبا، لطيف و با نفوذ که مورد نظر خود و مستمعين است، دست يابد. براي مثال، آياتي که مشتمل بر امر، تهديد، صفات جلاليه ي خداوند، دستورات ملائک به مجرمين در روز قيامت، سخنان انبياي الهي در برابر امت هاي خويش و ... هستند، بهتر است در پرده هاي صوتي بالا تلاوت شوند و بر عکس، آيات مشتمل بر دعا، تضرع به درگاه خداوند، سخنان کفر آميز مشرکان و شيطان و سخناني که با صداي بلند، گفتن آن ها زياد جالب نيست، مانند ... ان أنکر الاصوات لصوت الحمير بهتر آن است که در پرده هاي صوتي پايين يا متوسط قرائت شوند.
بايد گفت، انطباق صوت با معناي آيات، جداي از لذت معنوي که به قاري مي دهد، بر معنويت قرائتش نيز مي افزايد و مفهوم آيه را با نفوذ بيش تري بر مستمع تلقين مي کند. براي مثال، اگر شما بخواهيد شخصي را از راه دور صدا بزنيد، بايد با فرياد وي را بخوانيد و اگر وي را با صداي آهسته بخوانيد، تمسخر آميز و بي اثر خواهد بود. آيات قرآن نيز بايد به گونه اي تلاوت شوند که صوت، منطبق بر معنا باشد ملا تقي، 76:1381.

روش صحيح تنفس در قرائت
روش درست تنفس در قرائت، استنشاق هوا از بيني است، زيرا بيني هوا را گرم مي کند و به وسيله ي مخاط هاي کناره ي خود آن را تميز، صاف و نرم مي کند. اين سه عمل، در حين قرائت به قاري کمک بسيار مي کند مجموعه نرم افزارهاي آموزشي آشنايي با دستگاه ها و نغمات قرآني. بر اوج گرفتن در پرده هاي صوتي بالا، بهتر است که ريه ها را از هواي مرده، خالي کرد و با راندن سينه به جلو، تنفس عميق انجام داد ملا تقي، 80:1381.
از ميان شيوه هاي تنفس از راه بيني، شيوه ي تنفس شکمي بهترين روش است. در اين نوع تنفس، مرکز تجمع هوا قسمت پايين شش هاست و همين عامل باعث وارد شدن فشار بر پرده ي ديافراگم و راندن آن به ست شکم و باز شدن دنده ها و عضلات بين دنده اي هم جوار با پرده ي ديافراگم مي شود. لذا برآمدن شکم و پهلوها و احساس جدايي مهره هاي ستون فقرات، از نشانه هاي بارز چنين تنفسي است.
اين شيوه ي تنفس ويژگي هايي دارد از جمله: 1. کار حنجره، توليد صوت بدون تحمل فشار ناشي از کنترل خروج هواست؛ 2. کار پرده ي ديافراگم و عضلات بين دنده اي، کنترل خروج هوا و استحکام صوت است؛ 3. استفاده ي مطلوب از فضاي تشديد سينه اي و دهاني به خاطر رها بودن عضلات قفسه ي سينه، گردن و دهان؛ 4. به حداقل رسيدن تنش در عضلات نرم افزار مائده.

انواع قرائات از نظر استفاده از مقامات
1. مبسوط خواني: قاري در اين نوع قرائت، فقط با استفاده از يک مقام، بخش هاي سه گانه ي آن را به طور کامل اجرا مي کند.
2. قرائت محوري: قاري يک مقام را به صورت محور و پايه قرار مي دهد و از مقامات ديگر حول اين محور استفاده مي کند. يعني پس از اجراي مقام اصلي، به مقامي ديگر منتقل مي شود و پس از اجراي آن، دوباره به همان مقام اصلي باز مي گردد. معمولا دو مقام رست و نهاوند به خاطر قابليت مانور و گستردگي، محور اين نوع قرائت قرار مي گيرند.
3. قرائت متنوع: قاري در آن از مقامات زيادي استفاده مي کند.
4. قرائت ترکيبي: قاري در طول تلاوت خود به ترکيب اجزاي متفاوت يک مقام دست مي زند يا قسمت هايي از يک مقام را با قسمت هاي مقامي ديگر ترکيب مي کند. شرط تلاوت به اين شيوه، تسلط زياد قاري است. قرائت ترکيبي، خود گونه هايي دارد که عبارت اند از: الف: ترکيبي متماثل: ترکيب اجزاي يک مقام با هم، مانند ترکيب قرار با جواب همان مقام.
ب: ترکيبي متجانس: ترکيب اجزاي نزديک به هم دو مقام، مانند ترکيب اجزاي دو مقام صبا و حجاز. ج: ترکيبي متباعد: ترکيب دو مقام دور از هم با استفاده از يک مبدل يا مقام عبوري، مانند ترکيب صبا و سه گاه با استفاده از نغمه ي فرعي رمل ملاتقي، 101:1381 ؛ مجموعه نوارهاي آموزشي آشنايي با دستگاه ها و نغمات قرآني.

سبک هاي چهار گانه ي تلاوت قرآن کريم
1. سبک بديع مانند سبک استاد محمد رفعت؛ 2. سبک تقليد مانند سبک تلاوت استاد ابراهيم شعشاعي؛ 3. سبک تأليف - تقليد، مانند سبک تلاوت بيش تر قاريان عصر حاضر؛ 4. سبک تلاوت تأليف بديع مانند سبک استاد شحات محمد انور تهراني، 1374: 70.

تحرير و انواع آن در قرائت قرآن کريم
يکي از عوامل زيبايي در قرائت قرآن کريم، استفاده از فن تحرير است. تحرير عبارت است از ايجاد گره صوتي در حنجره. به عبارت ديگر، زاده ي هوا و حنجره است.
تحرير از نظر کيفيت بر دو نوع است: الف: تحرير کامل: به گره کامل صوتي گفته مي شود که اگر اين گره صوتي ناشي از حزن باشد، به آن بکاء الصوت و در غير اين صورت تحرير کامل گفته مي شود. ب: شبه تحرير: به گروه ناقص صوتي شبه تحرير گفته مي شود که در آن از لرزش اندام هاي صوتي به گونه اي کاملا ظريف براي افزايش کيفيت شبه تحرير استفاده مي شود بايد گفت، آن چه درقرائت قرآن استفاده مي شود، شبه تحرير است که قاريان آن را تحرير مي نامند نرم افزار مائده.

جايگاه تحرير در کلمات قرآن کريم
الف: تحريري روي حروف: از بيست و هشت حرف زبان عربي، هفت حرف تحرير پذيرند، يعني به شرط عدم خلل در صحت و درستي اداي اين حروف، مي توان از فن تحرير بهره جست. ترتيب تحرير پذيري اين حروف از زياد به کم چنين است: ن، م، ي، و، ع، ر. تحرير در حروفي به غير از موارد يادشده، به خاطر ايجاد خلل در مخرج وصفات حروف کاملا غلط است.
ب: تحرير روي صداها و کشش ها: محل هاي اصلي تحرير در اين گونه شامل: صداهاي کشيده، مدها، کشش هاي خيشومي، اقلاب، ادغام و اخفاست. حرکات کوتاه، تحرير پذير نيستند، زيرا هر نوع تحرير روي صداهاي کوتاه، موجب کشش آنها مي شود که اين عمل از نظر تجويدي غلط است پيشين.

تأثير گوش در تلاوت
مقصود از گوش تمرکز آگاهانه در دريافت و تشخيص صوت است. برخي از قاريان، اصوات و تمايز بين آن ها را دقيق تر تشخيص مي دهند. لذا علاوه بر لذتي که از شنيدن صداها مي برند، با دقت و سرعت بيش تر در واکنش هاي صوتي خود دخالت مي کنند. اگر شما قاري عزيز مي خواهيد گوش خوبي داشته باشيد تا به وسيله ي آن بتوانيد جزئيات و تنوعات صوت، حروف و مدات را بهتر تشخيص دهيد، لازم است به سه نکته توجه کنيد:
1. تقليد محض از قاري منتخب: اين کار به منزله ي اولين پله ي نردبان تلاوت است و اثر انکار ناپذيري در ساختمان تلاوت خواهد داشت. از اين جهت که دقت در انتخاب مرجع تلاوت، ما را به موفقيت هاي بيشتر مي رساند، بايد در انتخاب مرجع تلاوت، به اين نکات توجه کرد:
الف: اگر کيفيت صداي شما گلويي و يا دهاني است، مرجع تلاوت شما نيز بايد صدايش گلويي يا دهاني باشد؛
ب: مرجع تلاوت شما بايد بيشترين دقت را در اجراي اصول تناسب، ضرب و تکيه داشته باشد؛
ج: مرجع تلاوت به اصل تجويد در هنگام تلاوت مقيد باشد؛
د: از همه ي طبقات صوتي در هنگام تلاوت استفاده کند؛
و: حس پيام رساني درقالب توجه به معاني آيات، در تلاوت وي جاري و ساري باشد؛
ي: در شما خلاقيت و خود اتکايي ايجاد کند.
از بهترين مراجع تلاوت در ميان قاريان معروف جهان مي توان به استاد مصطفي اسماعيل، عبدالفتاح شعشاعي، کامل يوسف، عبدالباسط، محمد صديق منشاوي، محمود علي البناء، شحات محمد انور، محمد عبدالعزيز حصان و محمد احمد شبيب اشاره کرد پيشين.

2. گوش دادن به تلاوت خود:
گام اول: شما پس از ضبط و شنيدن صداي خود، برخلاف آن چه در مورد صداي خود تصور کرده ايد، با صدايي شل، وارفته، ساختگي، فاقد احساس و انگيزه، صوتي مهمل، خفه و خيشومي و با کم ترين شباهت به صداي خود مواجه مي شويد. علت چنين مواجهه اي اين است که شما علاوه بر تأثير تشديد جمجمه اي، صداي خود را به صورت ذهني مي شنويد. در نتيجه با چنين ويژگي هايي در صداي خود برخورد نمي کنيد. استفاده از ضبط صوت اين امکان را براي شما فراهم مي آورد تا علاوه بر رفع ايرادات و اشتباهات احتمالي، صداي خود را آن چنان که به گوش ديگران مي رسد و نه آن طور که خود مي شنويد، بشنويد و در نهايت ميان صداي مورد تصور خود و صداي ضبط شده سازش برقرار کنيد.
گام دوم: شنيدن صداي خود در حين تلاوت است که اگر چنين فرصتي را براي خود مهيا نکنيد، تلاوت شما سطحي، معمولي و فاقد تازگي خواهد بود. توجه به عواملي چون ضرب، تکيه در کلمه، تناسب، تحرير، تلفظ صحيح حروف و تمرکز آگاهانه و ... دقت شما را افزايش مي هد و از تنش عضلات گردن مي کاهد.
3. بهره مندي از استادان مجرب: در طول بررسي تلاوت خود لازم است قرائت خود را در محضر استادي مجرب عرضه کنيد. زيرا لازم است گوش سومي که بدان اطمينان داريد، شيوه ي عملکرد شما را برايتان بازگو کند و با تذکرات سازنده ي خود، شما را از انحراف از مسير رشد باز دارد پيشين.

کشف صداي صحيح
براي کشف صداي صحيح، بايد در تلاوت خود به اين نکات توجه کنيم:
1. آزاد و رها بودن عضلات مؤثر در کيفيت صوت.
2. تنفس شکمي از طريق بيني و ذخيره نکردن غير متعارف هوا در شش ها.
3. وارد نکردن فشار بر حنجره به هنگام توليد صوت.
4. تبديل هوا به صوت در هنگام بازدم ؛ يعني صوت ما هنگام خواندن کلمات نفسي نباشد، به خصوص در ابتداي صوت.
5. افزايش يا کاهش شدت صوت با توجه به معني آيه.
6. به کارگيري تمامي طبقات صوتي به هنگام تلاوت.
7. ايجاد طنين مطلوب در صدا از طريق تشديد سينه اي و دهاني.
8. تلفظ صحيح حروف به تنهايي يا در قالب کلمات گوناگون.
9. رعايت ضرب به منظور تلفظ روان و دل نشين حروف.
10. توجه و تمرين کافي براي تسلط بر محل هاي تکيه در کلمات و رساندن پيام آيات از طريق تکيه در کلام.
11. رعايت دقيق تناسب در تلاوت.
12. توجه به معاني و مطالعه ي تفاسير.
13. تمرين چگونه شنيدن يا نظارت دقيق و هوشيارانه بر صحت عملکرد در حين قرائت آيات و مشاوره با استادان مجرب.
14. تناسب لحن با معنا، پيام، و احساس دروني از آيات، لحن شما را تعيين کند پيشين.

توصيه هاي ضروري
الف: اگر هنگام قرائت قرآن احساس مي کنيد که حالت چهره ي شما عوض مي شود، يا دهان خود را بيش از حد باز مي کنيد و يا اين که به خود فشار وارد مي کنيد، به طور حتم بدانيد که با صداي صحيح و مطلوب خودتان تلاوت نمي کنيد. بايد دانست، براي انتقال معاني و مفاهيم آيات، نيازي به ايجاد فشار و کشش زايد در عضلات نيست.
ب: بهترين سطوح براي تلاوت، ابتدا قرار و سپس جواب است. پس از اين دو، براي جلوگيري از بيماري حنجره و کاهش عمر تلاوت، اوج هاي منطقي را جايگزين جيغ هاي بدون ضابطه کنيد. از نشانه هاي بارز اوج هاي منطقي مي توان به گرفته نشدن عضلات صورت، گردن، سينه و حنجره اشاره کرد.
ج: به جاي تقليد از صداي مرجع تلاوت خود، از فنون تلاوت وي بهره مند شويد.
د: اگر شما طبقات صوتي خود را با تمرينات کشش صدا و تحرير در حد يکي از طبقات بشناسيد و آماده کنيد، به طور يقين عکس العمل صدايتان دقيق تر و لحن شما زيباتر خواهد بود.
و: اگر حنجره ي شما به خاطر بيماري هاي گوناگون دچار التهاب يا عارضه اي شده است، تمامي تمرينات را تا بهبودي کامل متوقف کنيد.
ي: اگر حنجره ي شما با علائمي چون خستگي، احساس خارش و سوزش در گلو، صاف کردن پي در پي گلو، سرفه، پرش و شکست صوت مواجه شد، به پزشک متخصص مراجعه و اين نکات را نيز رعايت کنيد: استراحت و آرامش خاطر، رژيم غذايي مناسب از جمله پرهيز از غذاهاي چرب، سرخ کرده، سرکه، فلفل، ادويه جات، طعم دهنده ها، ترشي و هر آنچه گلو را تحريک مي کند. در مقابل، سوپ مرغ، ميوه، سبزيجات و ليمو شيرين را به برنامه ي غذايي خود بيفزاييد. مصرف زياد مايعات مانند آب ميوه، چاي و پرهيز از نوشابه هاي گاز دار و آب بسيار سرد و گرم، انجام عمل غرغره با آب نمک در سه زمان صبح، ظهر، شب، مرطوب نگه داشتن هوا و در صورت امکان استنشاق بخار آب و در نهايت مسواک زدن دندان ها و ترميم دندان هاي خراب مي تواند ما را در اجراي قرائتي تأثير گذار و عالي کمک کند پيشين.

منابع
1. بيگلري، حسن. سرالبيان في علم القرآن. انتشارات سنايي. زنجان. بي جا. 1372.
2. تهراني، ابراهيم ميرزا مهدي. مباني موسيقي قرائت قرآن کريم. نشر زلال. بي جا. چاپ اول. 1374.
3. رجب نژاد، محمد رضا. نگرشي به مباني فقهي موسيقي. انتشارات عابديني. چاپ اول. تابستان 1379.
4. عربي القباني، محمد. صوت و لحن در قرآن کريم. ترجمه ي محمد حسين ملک زاده. انتشارات مؤسسه ي فرهنگي - انتشاراتي حضور. قم. چاپ اول. پاييز 1377.
5. قاسم احمد، مريم. نگاهي به زندگاني قاريان مشهور قرآن کريم. انتشارات جهاد دانشگاهي دانشگاه تهران. چاپ 1374.
6. ملا تقي، عباس. مباني قرائت قرآن کريم. انتشارات دفتر نشر مصطفي. قم. چاپ اول. بهار 1381.
7. مجموعه نوارهاي آموزشي آشنايي با دستگاه ها و مقامات و الحان قرآني. با صداي جناب آقاي رحيم خاکي. انتشارات معاونت آموزشي جهاد دانشگاهي واحد تهران.
8. محمدي، محمد حسين. گلستان معماهاي قرآني. انتشارات يا رغائب السلام. قم. چاپ اول. 1382.
9. ملائيان، يحيي، زندگي نامه ي قاريان مشهور جهان. انتشارات روح. قم. چاپ اول. بهار 1380.
10. نرم افزار المائده ي 2. انتشارات پيغام نور رايانه.