روشهاي قرائت قرآن
دانشمندان علم تجويد اعتقاد دارند كه خداوند در قرآن كريم مسلمانان را به رعايت قواعد تجويد دعوت نموده است؛ زيرا پروردگار خطاب به رسول گرامي خود فرمود: وَ رَتلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا
/پاورقي 1. مزمل، 4./
اي پيامبر صلي الله عليه و آله قرآن را با ترتيل و شمرده بخوان.
امام علي عليه السلام در تعريف و توضيح واژه ترتيل فرمود:
- الترتيلُ تَجْويدُ الحُرُوفِ وَ مَعْرِفَهُ الوُقُوفِ -
/پاورقي 2. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 209./
ترتيل عبارت از نيكو ادا كردن حروف و شناخت محل وقف هاي قرآن است.
/پاورقي 3. در منابع روايي شيعه، كلام امام ـ عليه السلام ـ به اين صورت آمده است: -اِنهُ الترتيلُ حِفظُ الوُقُوف وَ اَدَاء الحُروف-، بحار، ج 84، ص 188، اسلاميه. /
از طرفي علم تجويد نيز از كيفيت اداي صحيح حروف و هم چنين حفظ وقوف بحث مي كند. نتيجه گيري از آيه: واژه – ترتيلا - در آيه بالا مصدر است و چون بعد از فعل امر آمده، دليل بر مبالغه و تأكيد بر فعل امر مي كند. از سويي توصيه هاي نبي مكرم اسلام صلي الله عليه و آله در زمينه صحيح خواني قرآن نشان مي دهد كه حضرتش خود، - مجَود - بوده و قرآن را با لحن زيبايي مي خوانده است، بنابراين منظور آيه دعوت امت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ به قرائت قرآن به صورت ترتيل است.
/پاورقي 4. المنح الفكريه في شرح متن الجزريه، ص 20./
معناي ترتيل: همان گونه كه در فصل دوم به اختصار بيان شد، اين واژه مصدر لغت رتل از باب تفعيل است و در لغت به معني نيكو كردن صدا-5 مي باشد. اما اصطلاح ترتيل در نظر عالمان تجويد عبارت است از: قرائت قرآن با اداي صحيح حروف و آرامش كامل، همچنين توليد هر حرفي از مخرج مربوط به خود با رعايت صفات آن
/پاورقي 6. البرهان في تجويد القرآن، محمد صادق قمحاوي، ص 5./
تعريفي كه صاحب نظران براي ترتيل كرده اند، از مجموعه سخناني اخذ شده كه در قرآن و روايات معصومين عليهم السلام آمده است.
تفسير كلمه ترتيل به وسيله امير مؤمنان مبناي اصلي در تعريف ترتيل مي باشد. آن جا كه فرمود: ترتيل عبارت است از: اداي نيكوي حروف و شناخت محل وقفهاي قرآن. ابن عباس، مجاهد و ديگران نيز كه به شرح و تعريف اين واژه پرداخته اند، تعريف خود را از امام علي عليه السلام اخذ كرده اند.
/پاورقي 7. ر.ك: النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 207 ـ 208./
امام صادق عليه السلام در توضيح ترتيل مي فرمايد: هُوَ اَنْ تَمكُثَ وَ تُحَسنَ بهِ صَوْتَك
/پاورقي 8. مجمع البيان، ص 378./
ترتيل يعني اين كه مكث كني و با صداي خوش قرآن بخواني.

روش ترتيل كدام است؟
در زمينه روش هاي قرائت قرآن و تقسيمات آن نظرهاي مختلفي ابراز شده است، برخي آن را به ترتيب: ترتيل، تدوير و حدر دانسته اند.
/پاورقي 9. منح الفكريه، ص 20./
عده اي تحقيق، تدوير، ترتيل و تحدير، و بعضي از پژوهشگران اين علم در كتابهاي خود، روشهاي قرائت را عبارت از تحقيق، تدوير و حدر شمرده اند. در تقسيم بندي هاي ياد شده و امثال آن، قرائت ترتيل يكي از روشهاي خواندن قرآن در كنار ساير روشها مطرح شده است. اين دسته بنديها، اين پرسش را در ذهن قاريان به وجود مي آورد كه آيا خواندن قرآن داراي روشهاي خاصي است؟ اگر چنين است، مباني تقسيم اين روشها از كجا گرفته شده است؟ آيا از قرآن و سخنان معصومين يا از سليقه هاي شخصي محققان علوم قرآني؟ در پاسخ بايد گفت: آن چه پايه و اساس قرآني داشته و مسلمانان به آن تشويق شده اند، خواندن قرآن به صورت ترتيل است. با توجه به تعريف امام علي عليه السلام و ديگران از واژه ترتيل، مي گوييم: قرآن به هر شكلي كه خوانده شود، در صورتي كه همراه با صحت قرائت حروف و كلمات قرآن باشد، آن را ترتيل گويند.
بنابراين براي تلاوت صحيح قرآن يك روش بيشتر موجود نيست و آن ترتيل است. ولي اين روش بر اساس هدف قاري از تلاوت قرآن، صورتهاي متفاوتي به خود مي گيرد. گاهي هدف قاري از قرائت، تعليم و آموزش است، كه به آن قرائت تحقيق مي گويند. اگر با تحسين (زيبا گردانيدن) لفظ و صدا همراه باشد، به آن تدوير گفته مي شود و زماني كه تالي قرآن هدفش ختم قرآن و تلاوت آيات بيشتري از كلام الله مجيد باشد، از روش حدريا تحدير سود مي جويد.

اقسام ترتيل
1- تحقيق
در لغت به معني مبالغه در انجام چيزي بدون كمي و زيادي يا رسيدن به حقيقت چيزي باشد. در اصطلاح، عبارت است از: به جا آوردن حق هر حرفي از اشباع مدها، تحقيق همزه ها، تمام و كمال آوردن حركات، اظهار كامل حروف و تشديدها، آوردن غنه ها، تفكيك حروف از يكديگر و در نظر گرفتن محل وقفهاي مجاز.
/پاورقي 10. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 205./
كاربرد قرائت تحقيق: اين قرائت براي تمرين دادن اندامهاي صوتي جهت اداي حروف و قوام بخشيدن به الفاظ است. اين نوع از قرائت براي نو آموزان تجويد توصيه شده است. البته چگونگي قرائت آن بايد از طريق استاد آموزش داده شود. توصيه ابن جزري به نوآموزان تجويد و قارياني كه به اين روش قرائت مي كنند، چنين است: هنگام قرائت تحقيق، نبايد نوآموزان از موازين تجويدي تجاوز نموده و افراط كنند؛ به اين معنا كه حروف ساكن را تحريك ننمايند، يا از حركتها، حروف توليد نشود. از تكرير بيش از اندازه حرف را بپرهيزيد و مبالغه در غنه حرف نون و غير آن نشود. وي در ادامه مي نويسد: قرائت تحقيق نوعي از روش ترتيل است. روش حمزه كوفي در قرات، تحقيق بوده، چنان چه قراءت ورش (غير از طريقي كه از اصبهاني نقل شده است)، به تحقيق بوده است.
/پاورقي 11. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 206./

2- حدر
اين واژه مصدر است. ماضي و مضارع آن حَدَرَ، يحْدُرُ و از ابواب ثلاثي مجرد مي باشد. برخي آن را تحدير نيز ناميده اند. معناي لغوي آن سرعت پيدا كردن و در سراشيبي قرار گرفتن است.
تعريف اصطلاحي حدر: سريع خواندن قرآن و تخفيف قواعد آن؛ مانند به قصر خواندن مدها و ساكن كردن حروف متحرك
/پاورقي 12. مانند: -ارِنَا- كه ابن كثير -اَرْنا- مي خواند و يا -يأتِهِ- كه در قراءت قالون -يأتِهْ- خوانده شده است. قارياني كه روش حدر را برگزيده اند از اين موارد زياد دارند./
اختلاس و ربودن مقداري از حركت حروف، تخفيف همزه ها و خواندن آن به تسهيل و يا ابدال و امثال اينها.
حدر روش قرائتي قارياني مانند ابن كثير، ابو جعفر يكي از قرا عشره و ساير قارياني بوده است كه مد منفصل را به قصر خوانده اند، مانند: ابوعمرو، يعقوب (يكي از قراء عشره)، قالون (راوي قرات نافع) و ديگران.
تذكر: رعايت اين موارد در قرائت حدر ضروري است:
الف. رعايت دقيق مخارج حروف و آوردن صفات آنها.
ب. اظهار تشديدها و آوردن كامل غنه ها.
ج. به كار بستن قواعد مربوط به اظهار، ادغام، قلب و اخفا.
د. رعايت قواعد تفخيم و ترقيق حروف.
ه. مد دادن مواردي كه مد آنها تعيين شده است. مثلا مد لازم را بايد به طول خواند، زيرا چنين تعيين شده است.
و. مراقبت از كشش صداي حرف مدي و جلوگيري از افراط در اختلاس صداها.

كاربرد حدر
ظاهرا از اين قرات، بيشتر براي ختم قرآن و نمازهاي مستحبي استفاده مي شود. كساني كه مايل به زياد خواندن قرآن و كسب فضيلت بيشتري هستند، اين روش را انتخاب مي كنند. استدلال آنها در اين زمينه به آيات و رواياتي است كه به برخي از آنها اشاره مي شود: ابن مسعود يكي از صحابي رسول خدا صلي الله عليه و آله مي گويد: پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: مَن قرَأ حَرفاً مِن كتابِ اللهِ فلَهُ حسنَهٌ و الحَسنَهُ بعَشرِ اَمثالِها
/پاورقي 13. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 208./
هر كس كه حرفي از كتاب خدا را بخواند، براي او پاداشي است و پاداش آن در آخرت ده برابر است. زيرا قرآن فرمود: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها
/پاورقي 14. انعام، 160./
از طرفي يكي از پرفضيلت ترين عبادتها تلاوت قرآن است. بدين جهت، هر اندازه قرآن بيشتر خوانده شود حسنات و ثواب آن مضاعف مي شود. بنابراين قاري قرآن با قرائت -تحدير- به حسنات بيشتري مي رسد و قواعد تجويد را هم رعايت كرده است. از طريق شيعه نيز از امام محمد باقر عليه السلام چنين روايت شده است: كسي كه در نماز به حال ايستاده قرآن بخواند، براي هر حرفي از آن صد حسنه برايش نوشته مي شود و در نماز به حال نشسته براي هر حرفي پنجاه حسنه و در غير نماز ده حسنه برايش مي نويسند.
/پاورقي 15. اصول كافي، ترجمه رسولي، ج 4، كتاب فضل القرآن، ص 414، حديث 1./
نكته مهم اين است كه در قرائت حدر نبايد از حد ترتيل خارج شد، زيرا ترتيل معيار و ملاك صحيح خواني قرآن است. ابن جزري مي نويسد: و لا يخْرُجُ عَن حد الترتيل.
/پاورقي 16. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 207./
تفاوت تحقيق و حدر: اين دو قرائت سه تفاوت اساسي با يكديگر دارند:
الف. روش حدر براي سريع خواندن قرآن مناسب است، در حالي كه روش تحقيق، خواندن قرآن همراه با طمأنينه و آرامش است.
ب. هدف از قرائت حدر، به دست آوردن حسنات و ثواب بيشتر با خواندن آيات بيشتر است: اما هدف از قرائت تحقيق، تعليم و آموزش است.
ج. در روش حدر بايد مراقب اجراي قواعد تجويدي بود و آنها را به صورت ناقص به جا نياورد، ولي در قرائت تحقيق، قاري قرآن در به كار بستن قواعد نبايد افراط كند.

3- تدوير
تدوير در لغت به معني گرد و مدور گردانيدن چيزي آمده است. و در اصطلاح عبارت از قرائتي بين تحقيق و حدر است
/پاورقي 17. به عبارت ديگر تدوير به كندي تحقيق نمي باشد و از نظر سرعت، بسان حدر خوانده نمي شود./
به اين صورت كه كلام خدا به كارگيري الحان عرب و آواهاي آن، نيكو قرائت مي شود. البته زيبا گردانيدن (تحسين) لفظ و صدا به اندازه استطاعت و توانايي است.
/پاورقي 18. النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 205./
تلاوت قرآن به روش تدوير، روش بسياري از پيشوايان قرائت بوده است. آنان كه قائل به مد دادن مد منفصل هستند ولي آن را به حد اشباع و طول نمي رسانند. قارياني نظير ابن عامر، كسايي و ديگران به اين روش قرآن خوانده اند. و همه پيشوايان قرائت، اين روش قرائتي را مطلوب و صحيح انگاشته اند.
نكته ها:
1. برخي از پژوهشگران و بزرگان علم قرائات، محور تفاوت قرائتهاي تحقيق، تدوير و حدر را در مراتب مدها دانسته اند.
/پاورقي 19. منح الفكريه، ص 21./
به عبارتي ديگر اگر روش برگزيدة حمزة كوفي قرائت تحقيق مي باشد، بدين جهت است كه تمام مدهاي متصل، منفصل و لازم را به طول خوانده است كه اين مسأله سبب كندي قرائت مي شود. همچنين اگر ابن كثير، و ديگران، قرائت حدر را انتخاب كرده اند، براي اين كه مد منفصل را به قصر خوانده اند.

تحليل مسأله
به نظر مي رسد به اين مسأله مي توان از دو زاويه نگريست. اگر به روشهاي ياد شده از زاوية كاربرد و هدف از ابلاغ آنها نگاه شود، نظر كساني صحيح است كه معتقد هستند غير از مسأله مدها يكي از ملاك هاي مهم، رعايت كامل قواعد تجويد در تحقيق و تدوير مي باشد و تخفيف برخي از اين قواعد در قرائت -حدْر- است. زيرا هدف از قرائت تحقيق، آموزش و تمرين است. طبيعتاً نوآموز در رعايت قواعد وسواس به خرج مي دهد و اين سبب كند خواندن قرآن خواهد شد. ولي در قرائت حدر قاري بر قواعد تسلط دارد. در نتيجه به سرعت مي خواند.
اما اگر تقسيم روشها از اين زاويه ديده شود كه مذهب و روش كدام يك از قاريان هفتگانه، دهگانه يا چهارده گانه است، آن گاه اين نظر مورد قبول است كه ملاك در تقسيم روشها مراتب مدها مي باشد.
در يك بررسي اجمالي ديده مي شود كه عموم قارياني كه مدها را به اشباع خوانده اند، روش تحقيق را برگزيده اند. آنان كه مد منفصل را به مد (كمتر از طول) خوانده اند، روش تدوير را در پيش گرفته و حَدْر روش قرائتي قارياني است كه مد منفصل را به قصر مي خوانند.
2. در خلال اين مباحث، روش قرائتي عده اي از پيشوايان قرائت بيان شد. اين مسأله بدان معنا نيست كه آنان قرآن را به همان روش قرائت مي كردند. بلكه غالباً چنين بوده است. ولي هر يك از روشهاي سه گانه را هم جايز دانسته اند.
/پاورقي 1. منح الفكريه، ص 20./

روشهاي ناپسند در تلاوت
به عنوان جمع بندي بايد گفت: مقسم و محور تقسيم قرائتهاي قرآن، روش ترتيل است. اين روش به سه قرائت تحقيق، تدوير و حدر تقسيم مي شود.
/پاورقي 2. از كلام ابن جزري هم چنين برداشت مي شود. او در مورد تحقيق مي نويسد: فكل تحقيق ترتيل، هم چنين در مورد قرات حدر و ميزان سريع خواندن قرآن مي نويسد: و لا يخرج عن حد الترتيل، (النشر، ج 1، ص 207 و 209)./
خواندن قرآن خارج از اين سه قسم، قرائت قابل قبولي نيست. زيرا در خواندن قرآن، نبايد افراط و تفريط راه يابد. بدين جهت اگر قرآن به اندازه اي كند خوانده شود كه از معيارهاي اداي صحيح حروف و كلمات خارج شود، عملي ناپسند است. هم چنين با سرعت خواندن قرآن (به گونه اي كه حروف به شكل واضح ادا نشده و احترام قرآن حفظ نشود) هم مذموم است. در اين زمينه نظر شما را به روايتي ارزشمند جلب مي كنيم.
عبدالله بن سليمان از امام صادق عليه السلام دربارة آية و رتل القُرآن تَرتيلاً مي پرسد، امام عليه السلام مي فرمايد: امير مؤمنان علي عليه السلام فرمود: بينْهُ تِبياناً و لا تَهُذهُ هَذ الشعْر وَ لا تَنْثُرهُ نَثْرَ الرمْلِ، وَ لكنْ اِفْزَعُوا قُلُوبَكُمْ القَاسيةَ و لا يَكُنْ هَم اَحَدكُمْ اخِرَ السورَة
/پاورقي 3. اصول كافي، ترجمه رسولي، ج 4، كتاب فضل القرآن، ص 418./
يعني آن را شمرده و خوب بيان كن و همانند شعر آن را با شتاب مخوان، و هنگام خواندن مانند ريگ آن را پراكنده مساز، ولي دلهاي سخت خود را به وسيله آن به بيم و هراس افكنيد و همت شما اين نباشد كه سوره را به آخر رسانيد. از روايت بالا مي توان نتيجه گرفت، قرائت قرآن نبايد از مدار -تحقيق- خارج شود، زيرا اين روش معيار كند خواندن قرآن است، توصية ما به قاريان قرآن اين است كه آن را با لحن غير عربي نخوانند، و اين سبك خواندن متناسب با تلاوت كلام خدا نيست. از طرفي خواندن قرآن سنخيتي با شعر خواندن ندارد. كساني كه قرآن را بسان شعر، سريع خوانده و مي خواهند هر چه زودتر به آخر سوره برسند، سزاوار است در روش خود تجديدنظر نمايند. اين قبيل قرآن خواندنها انسان را از توجه به معنا و مفهوم آيات غافل مي كند.